Ég hef í haust lesið nokkrar bækur. Sú sem er áhrifaríkust er tvímælalaust bók Sverris Garðarssonar; Býr Íslendingur hér. Hryllingnum í þeirri bók er ekki hægt að lýsa. Mánuðina á undan las ég bækur Tryggva Emilssonar í fyrsta sinn, Fátækt fólk, Baráttan við brauðið og Fyrir sunnan. Ég veit að margir af eldri kynslóðunum hafa lesið þessar bækur. Það væri hollt fyrir þær yngri að gera það líka. Hvernig lífsbaráttan var fyrir ekki svo löngu síðan. Ég t.d. tengi sérstaklega við lýsingu Tryggva á lífsbaráttunni í Fátæku fólki. Hann lýsir því þegar faðir hans seldi bæinn Bakkasel, sem var fremsti bær í Öxnadal, ungum manni sem tókst vel til við búskapinn. Sá var stórhuga og bjó ekki lengi að Bakkaseli en flutti neðar í sveitina þar sem landgæði voru meiri. Þá tóku við búskap þar, hjón sem voru langaafi og langaamma mín. Faðir minn man eftir þeirri sögu þegar amma mín, mamma hans, kom gangandi yfir Öxnadalsheiðina með yngri systur sinni og ráku þær kvígu á undan sér úr Skagafirði. Þær voru 12 og 9 ára gamlar og fannst ganga hægt að komast yfir um því kvígan var baldin. Og leiðin löng fyrir ungar stúlkur. Faðir minn hefur lýst því fyrir mér að eitt af verkum ömmu var að draga sauðskinnsskó og sokka af póstburðarmönnum sem komu gangandi yfir heiðina úr Skagafirði í vondum veðrum. Enda var bærinn fremstur í dalnum. Fengust greiðslur fyrir að taka á móti. Lágreistur og þröngur torfbær. Og heimafólk og gestkomandi gengu örna sinna á sama stað og kúin.

Það er ekki lengra síðan.

Sjálfur ólst ég að hluta upp í sveit. Eyjafirði. Hjá föðurfólki mínu. Á sumrin. En líka í bænum. Hafnarfirði. Dásamlegur bær og þar eignaðist ég mína æskuvini.

Faðir minn var leigubílstjóri í meira en 25 ár. Reyndar 40 ár. Og er enn við hesta heilsu. Enda stutt á milli okkar. Fórum saman á rjúpu í sveitinni okkar um þar síðustu helgi. Mjög vel heppnuð ferð. Mamma er ári yngri en pabbi og því enn yngri en hann þegar ég átti að fara í lakið. Mér er sagt að ég sé getinn í séníver. Trúi því alveg. Þau voru ekki par þá og mér skilst að föðuramma mín hafi lagt það til að pabbi byði henni til dvalar í sveitinni með þungann. Enda móðuramma mín á þeim tíma ein með 6 börn. Ég lít á þetta sem mína blessun. Hefur gengið vel síðan og ég hef bara spjarað mig ágætlega þótt ég segi sjálfur frá. Ég hef fengið að prófa alls konar um ævina. Eins og þeir vita sem hafa fylgst með blogginu mínu undanfarin ár.

Það var ekki lagt að mér að fara í langskólanám en ég var vel studdur til að gera það sem mig langaði. Og þar sem föðuramma mín sagði víst, þegar ég var mjög ungur, eftir að hafa horft á mig reyna að negla nagla í spýtu, að þessi drengur yrði aldrei smiður þá var það afgreitt. Ömmubræður mínir voru nefnilega margir miklir handverksmenn til handa og kunnu að búa til fallegt.

Þannig að mín örlög urðu þau að ég endaði sem lögfræðingur. Eftir að hafa velt fyrir mér um stund hvort væri áhugaverðara að verða lögfræðingur eða líffræðingur. En þetta var áður en Kári Stefáns kom heim með Decode. Ég sá bara ekkert annað fyrir mér á þeim tíma en að ég hefði orðið kennari, ef ég hefði lært líffræði. Og þá væri ég alltaf í verkföllum. Enda upplifði ég tvö slík sem menntaskólanemi. Að því sögðu tek ég fram að ekki er við kennara að sakast heldur kerfið sem við höfum búið þeim og okkur.

Pólitíkin.

Ég veit ekkert alveg af hverju ég varð hægri maður. Sennilega hefur það eitthvað með það að gera hvað var fyrir manni haft. Í sveitinni voru keypt nokkur blöð og þar voru fyrirferðamest Mogginn og Tíminn. Sjallar og Framsókn. Föðurbræður mínir aðhylltust hvorn sinn flokkinn. En það var samt ekkert mikið talað um pólitík nema rétt um kosningar. Og þegar þær voru fékk ég að horfa á sjónvarp lengi, lengi, lengi. Og svo lengi stundum að ég vissi ekki hvort það var dagur eða nótt. Og var jafnvel sofandi þegar beljur voru sóttar að morgni, sem var mitt hlutverk á þessum árum.

En á þessum árum við þetta uppeldi varð þessi vísa til af kúasmala sem var ca. 9 eða 10 ára gamall:

Sjálfstæðisflokkurinn bestur er,
Framsóknarflokkinn næst ég tel,
Alþýðuflokkurinn ekkert sér
og Alþýðubandalagið ekkert er.

En af hverju hægri maður?

Jú, að sjálfsögðu munu vinstri menn segja að ég hafi einfaldlega verið heilaþveginn ungur og geti ekki skipt um skoðun þess vegna. Og sem ég hef vissulega heyrt.

Það er bara í fínu lagi og lýsir best þeirra eigin hugsunarhætti. En staðreyndin er sú að ég hef reynt að kynna mér söguna og lesið mér til um aðra strauma og stefnur. Ég hef reynt að læra af sögunni. Móta mér mínar eigin skoðanir á því hvernig mér hugnast sjálfum að þjóðfélagið og samfélagið eigi að virka.

Mér finnst Geir Haarde orða hægri stefnuna vel í nýútkominni ævisögu hans: ... þeirri grundvallarahugmynd að hver einstaklingur ætti að hafa frelsi og skilyrði til að njóta og þroska hæfileika sína og atorku fyrir sjálfan sig og samfélagið allt en yrði jafnframt að bera ábyrgð á gjörðum sínum og orðum. Allir einstaklingar ættu að hafa möguleika á að leita lífshamingjunnar með þeim hætti sem þeir teldu sér fyrir bestu innan ramma viðtekinna samfélagsreglna. Með þeim hætti fengi fjölbreytileiki mannlífsins best dafnað og einstaklingar væru ekki allir steyptir í sama mót eins og í þjóðfélögum þar sem hóphyggja er ríkjandi en umburðarlyndi fyrir viðhorfum annarra víkjandi. Þannig mætti einnig skapa efnahagsumgjörð sem veitti einstaklingum, fyrirtækjum þeirra og samtökum, svigrúm til að spreyta sig og vera sinnar eigin gæfu smiður. Slík umgjörð tryggir jafnframt að sem mest verði til ráðstöfunar fyrir þá sem minna mega sín eða standa af einhverjum ástæðum höllum fæti í lífinu en umhyggja og virðing fyrir þeim er mikilvægur þáttur í þeirri hugmyndafræði ...

Þetta er mín eigin skoðun en ég virði skoðanir annarra þótt þær séu ekki þær sömu og mínar eigin. Og ég trúi því að það sé mér hollt að aðrir hafi aðrar skoðanir ef svo skyldi vilja til að mínar skoðanir væru ekki réttar. Sem að sjálfsögðu getur gerst (en auðvitað ekki líklegt (!)). Og þess vegna er kannski ágætt að við búum við samsteypustjórnir þótt ég fái ekki alltaf öllum mínum skoðunum framgengt í þeim.

Og einu sinni kaus ég næstum ekki Sjálfstæðisflokkinn. Það var eftir hrun. Ég var ekki par ánægður með ástandið frekar en aðrir og fannst Sjálfstæðisflokkurinn bera mikla ábyrgð. Meira að segja svo mikla að ég held ég hafi látið hafa það eftir mér einhvers staðar að við ættum að hætta að vera með handónýta íslenska þingmenn og gangast aftur undir erlend yfirráð. En þetta var auðvitað sagt í hálfkæringi og uppnámi vegna ástandsins. En það fór samt svo að ég kaus Sjálfstæðisflokkinn. Ástæðan var einfaldlega sú að eins og talsmenn annarra flokka töluðu á þessum árum þá leist mér ekki vel á blikuna. Því var ljóst í mínum huga að Sjálfstæðisflokkurinn yrði að hafa eins sterka rödd á Alþingi og hægt væri til að spyrna við fótum í stjórnarandstöðunni og verja hægri stefnuna gegn vinstri sósíalismanum sem var í pípunum.

Og þá má spyrja, fyrst ég hef þessar miklu skoðanir, af hverju fór ég ekki í pólitík?

Ég ætlaði þangað og varð virkur í pólitík um stund. Fór í stjórn Sjálfstæðisflokksins í Kópavogi og kynntist þar mörgu góðu fólki. Og ég valdi mér málaflokk. Málefni aldraðra. Fannst ekki nógu vel hugað að þeirra þörfum. Það var fyrir næstum 20 árum. Þá fékk ég ólæknandi blóðkrabbamein sem tók hug minn allan og ég ákvað að hætta afskiptum af pólitík. Og nú er ég ennþá lifandi og 20 árum nær því að verða gamall. Já og talandi um það. Í vikunni sótti ég málþing á vegum HÍ ofl. í tilefni af hundrað ára afmæli Vatnalaga sem tóku gildi 1. janúar 1924. Og það var eins og ég væri kominn aftur í lagadeildina árið 1990. Þarna sá ég marga af mínum fyrrum mentorum á þeim árum, sumir orðnir ansi gamlir á meðan aðrir voru furðu lítið breyttir. Einn reyndar augljóslega með sama hárgreiðslumeistara og pabbi. Litur sem mér finnst alls ekki fallegur. Já og þarna sá ég unga prófessora sem ég mundi ekkert eftir meðan ég var í náminu en hef vissulega séð síðan. Og sumir hafa skrifað merkilegar bækur sem eru góðar. Já og þarna sá ég haug af dómurum. Alls konar dómurum. Fyrrverandi dómurum og núverandi dómurum. Dómara sem jafnvel langar að hætta að vera dómarar eða dómarar sem vilja verða öðru vísi dómarar. Komast á næsta stig fyrir ofan það stig sem þeir eru núna á. Það er gott fyrir bæði þá, þær, þau og okkur hin. Já og lögmennirnir. Þetta eru sko engin smámenni. Klappandi hver öðrum á axlirnar og hlæjandi hrossahlátri sem glumdi um salinn. Þarna var sem sagt rjóminn kominn, jú og tveir rafmagnsverkfræðingar að sögn rektors, og ég.

Ótrúlegt að sjá hvað sumir hafa breyst. Og meira að segja bekkjarfélagar mínir. Þetta er bara að verða síðmiðaldra fólk! Það er ákaflega heppilegt hvað ég líkist þeim lítið.

En að bókardómum.

Í inngangi vísaði ég til þess að ég hefði lesið nokkrar bækur. Ein af þeim er bók eftir Hlyn Níels Grímsson lækni. Súkkulaðileikur. Hlyni kynntist ég ágætlega þegar ég starfaði sem framkvæmdastjóri Læknafélags Íslands á árunum 2002-2007. Við vorum saman í samninganefnd lækna um tíma og varð ágætlega til vina þá. Eftir veru mína hjá læknafélaginu hafa leiðir okkur stundum legið saman, þó ekki oft, og þá helst í gegnum fésbók. Þegar hann tilkynnti um útgáfu sína á bókinni Súkkulaðileikur, pantaði ég bók hans. Hann bað kurteislega fésbókarvini sína að birta ritdóma um bókina, ef þeir hefðu nennu til. Ég gerði það og finnst bókin góð. Bókin er gagnrýnin á samtímann og höfundur hlífir fáum. Hann fer ekki í manngreinaálit heldur beinir hvössum stíl sínum til að benda á ýmsar brotalamir. Að mati höfundar virðist spilling og vangeta vera víða í samfélaginu.

Björn Þorláksson þekki ég úr menntaskóla MA og við höfum á ská tengst fjölskylduböndum þótt ekki séum við nátengdir. Ég hef fylgst með málefnum hans í gegnum fésbók í nokkur ár, enda notar hann þann miðil vel.

Þegar hann hóf að auglýsa bók sína Besta vin aðal á fésbókarsíðu sinni til fjáröflunar rann mér blóðið til skyldunnar og keypti af honum bókina. Og las hana. Síðan opna ég ekki fésbókina öðru vísi en að sjá Björn auglýsa bók sína með lofsamlegum umsögnum um bókina. Og þær eru margar. Svo margar að forleggjarinn er að sögn að láta prenta annað upplegg.

Þetta er virkilega vel gert hjá Birni. Því eins og hann sjálfur lýsir þá er þetta gerlegt með vinum hans á fésbók. Meginstraumsmiðlar taka nefnilega bókina ekki til umfjöllunar.

Og af hverju skyldi það nú vera?

Kannski er það vegna efnistakanna. Strax í inngangi er tónninn sleginn rækilega með umfjöllun um Bjarna Ben og augljóst hvaða hug höfundur hefur til hans. Þá næst ber hann saman meðferð blaða- og fréttamanna á frambjóðanda til forseta, Höllu Hrund, sem höfundi er greinilega þóknanleg. Honum finnst kollegarnir gera mikinn mannamun hvenær þeir setja á sig silkihanskana og hvenær þeir taka þá af. Hann skýtur fast á kollegana og finnst þeir oft vera vanmáttugir.

Höfundur segist leggja í dóm lesenda hvort Besti vinur aðal, sem sé yfirlit pælinga, skoðana og rannsókna verði til gagns í þjóðmálaumræðu.

Vegna upptakts í inngangi og efnistaka fellur bókin að þessu leyti. Hún getur ekki orðið til gagns í þjóðmálaumræðu. Höfundur staðsetur sig rækilega. Þeir sem eru sammála lífsskoðunum og afstöðu höfundar elska bókina. Hinir gera það ekki. Og ég er ekki viss um að margir þeirra komi til með að lesa bókina. Bókin verður því hróp í bergmálshelli.

Þetta er samt lipurlega skrifuð bók og lítið um stafavillur því Björn er mjög vel pennafær.

En hann velur viðmælendur eftir sínum þörfum sem hann veit fyrirfram hvaða skoðanir hafa á hlutunum og þær falla oftast að hugmyndafræði höfundar. Brynjar Níelsson er þar undantekningin. Enda fjallar höfundur með öðrum hætti um samtal sitt við hann en aðra viðmælendur. Hann bendir m.a. á að Brynjar sé pólitískur refur og liðtækur spunameistari. Samherjamálið er höfundi hugleikið. Hann nefnir ýmis dæmi þar sem hann telur vera um að ræða spillingu. Allt eru þetta dæmi sem hafa margoft áður verið til umfjöllunar. Það kemur fátt nýtt fram í bókinni heldur er höggvið í sama knérunn og hefur margoft verið gert. Helst má nefna sögur hans sjálfs um samskipti við fyrrum ráðherra, sem honum finnst rétt að rifja upp að hafi verið fyrrum Samherjaskipstjóri, og síðar við sjálfan Samherjaforstjórann. Og við þær sögur renna upp hugrenningatengsl við nýútkomna bók Ólafs Ragnars Grímssonar þar sem hann segist engu hafa breytt eða bætt við dagbókarfærslur sínar. Heimildarmenn Björns eru æði oft nafnlausir af ótta við spillingaröflin. Og hann sleppir miklu. Mörgum dæmum öðrum sem ratað hafa í fjölmiðla í gegnum árin. En það eru líka dæmi sem snúa ekki að Sjálfstæðismönnum.

Í bókinni er mikið orðasalat. En æði oft innihaldslítið. Nema kannski þegar höfundur talar um sjálfan sig. Sem hann gerir oft. Að sumu leyti má líta á bókina sem upptakt að sjálfsævisögu. Merkilegt hvað margir höfundar þurfa að koma sjálfum sér að í skrifum sínum án þess að vera að skrifa ævisögu!

Í bókinni eru dylgjur, margar. Hálfkveðnar vísur sem eiga að sýna spillingu. Má sem dæmi nefna þegar höfundur segist ekki staðhæfa að spillt öfl hafi brugðið fyrir hann fæti en vísar síðan til þess að í lögfræði sé til hugtak sem kallast skynsamlegur vafi. Punktur.

Orðhengilsháttur, tittlingaskítur, þöggun, mælskubrögð eru allt orð sem höfundur notar um þá sem hann segir reyna að trufla einbeitingu almúgans við greiningu á kjarna málsins. Sækir hann þessi orð í skrif listaskáldsins Halldórs Laxness í Innansveitarkróniku hans. En það má allt eins nota þessi sömu orð til lýsingar á Besta vin aðal. Aðferðafræði þessara orða er hiklaust beitt til að undirbyggja þá miklu spillingu sem höfundur telur einkenna marga innan Sjálfstæðisflokksins.

Ég ætlaði alls ekki að taka bókina Besta vin aðal til umfjöllunar. Höfundur má vel hafa sínar skoðanir á Sjálfstæðisflokknum og einstökum persónum í honum án afskipta minna.

En það var tvennt sem fékk mig til að skipta um skoðun. Höfundur fór í framboð korteri eftir útkomu bókarinnar. Og hann fer mikinn á fésbókarsíðu sinni um Hvalamálið.

Það að höfundur ákvað að fara í framboð fyrir stjórnmálaafl setur bók hans í annað samhengi. Vissulega var höfundur ekki hlutlaus samfélagsrýnir þegar hann skrifaði bókina. Hann var augljóslega með markmið sem hann kemur rækilega til skila í bókinni. En með framboðinu verður hann beinn þátttakandi í kapphlaupinu um atkvæði kjósenda. Og beinir með því kastljósinu enn frekar að sjálfum sér og því stjórnmálaafli sem hann býður sig fram fyrir.

Og hann beitir bókinni hiklaust í stjórnmálabaráttu sinni. Þegar honum er bent á að hann sé mögulega á gráu svæði með þessu framboði sínu ýfist hann upp og segir á móti að hann hafi skrifað bók um spillingu og ætti að þekkja hana. Og hvernig gagnast það honum? Er hann orðinn handhafi sannleikans eftir skrifin? Kannski Besti vinur aðal?

Björn skrifar texta á heimasíðu sína um mikla spillingu innan Sjálfstæðisflokksins með því að Jón Gunnarsson var gerður að aðstoðarmanni Bjarna Ben í ráðuneyti matvæla. Þessum texta er dreift víða, enda telst Björn núna af sumum sérfræðingur í spillingu.

Hann segir að ef ekki hefði verið sagt frá hinni leyndu upptöku þá hefðu Jón, Bjarni og Kristján Lofts komist upp með að gefa út hvalveiðileyfi. Þetta sé enn eitt dæmið um skefjalausa spillingu sem hann telur styðja að sínu mati við trúverðugleika Besta vinar aðal. Já og ekki gleyma því að hann segir að sennilega hagnist ættingjarnir um hundruð milljóna. Sennilega. Dylgjur.

Þarf ekki að staldra aðeins við? Skv. lögum er heimilt að veiða hval. Ráðherrar VG komust upp með að gefa ekki út hvalveiðileyfi í raun. Það var í trássi við lög. Má sem sagt fara á svig við lög ef það hentar málstaðnum? Er það ekki spilling? Kannski efni í aðra bók? Hvenær þarf að breyta lögum til að þurfa ekki að fara eftir þeim og hvenær þarf þess ekki? Hvaða skoðanir réttlæta að ekki sé farið að lögum?

Þetta er orðið ansi öfugsnúið. Hver er nú besti vinur aðal? Riddari lyklaborðsins, margreyndur fjölmiðlamaður réttlætir lögbrot ráðherra VG. Og fer sjálfur í framboð. Og sakar alla aðra um spillingu.

Ætli ég sé ekki núna orðinn besti vinur aðal?

Gunnar Ármannsson

Þessi fleygu orð Jóns Hreggviðssonar úr Íslandsklukku Halldórs Kiljan Laxness flugu mér í hug eftir að hafa hlustað á þáttinn Þetta helst á Ruv.is frá 3. janúar sl. Útgangspunktur umfjöllunarinnar er sagður sá að fjalla um stöðu Tómasar Guðbjartssonar við LSH vegna plastbarkamálsins.

Ástæða þess að ég hlustaði á þáttinn voru skrif Magnúsar Karls Magnússonar, læknis og kennara við læknadeild HÍ, sem hann birti á fésbókarsíðu sinni í tilefni umfjöllunar þáttarins um stöðu Tómasar. Honum fannst umfjöllunin ekki fagleg og að skortur væri á vönduðum fréttaflutningi um málið. Þar sem ég átti fyrir höndum kennslu 6. árs læknanema við HÍ um lækna og lögfræði ákvað ég að lesa sjálfur ítarlega og að flestra mati vandaða skýrslu sérstakrar rannsóknarnefndar undir forsæti Páls Hreinssonar um þann hluta málsins sem snýr að aðkomu íslenskra heilbrigðisstarfsmanna og stofnana. Sú skýrsla kom út 6. nóvember 2017.

Kveikjan að umfjöllun í þættinum Þetta helst á Rúv er væntanlega tilkynning frá skrifstofu forstjóra LSH á heimasíðu þann 15.12. sl. og í framhaldinu umfjöllun í fjölmiðlum um plastbarkamálið. Ástæða tilkynningarinnar frá skrifstofu forstjóra virðist vera sú að lögmaður ekkju Andemariam Beyene, Sigurður Guðni Guðjónsson, sendi forstjóranum erindi þar sem hann óskaði þess að spítalinn myndi kynna erindið fyrir ríkislögmanni með það í huga að sátt yrði gerð um bætur til handa ekkjunni með hans aðkomu.

Spítalinn vísar einnig til þess að í kjölfar dóms yfir Paolo Macchiarini sl. sumar hafi spítalinn ákveðið að taka málið til umfjöllunar að nýju með hliðsjón af þætti spítalans í meðferð fyrsta sjúklingsins sem undirgekkst aðgerð hjá Macchiarini.

Það þarf ekki að koma á óvart að íslenskir fjölmiðlar sýni málinu áhuga og rifji upp helstu atvik málsins enda hefur það vakið heimsathygli allt frá árinu 2011.

Nálgun þáttastjórnanda í þættinum Þetta helst kemur hins vegar á óvart og hlýtur að kalla fram spurningar um tilgang þáttastjórnandans með nálgun sinni.

Síðan skýrsla rannsóknarnefndarinnar kom út hefur fátt gerst annað í málinu en að grein sú sem birt var í Lancet um aðgerðina hefur verið dregin til baka og Macchiarini hefur nú hlotið tveggja og hálfs árs dóm í fangelsi fyrir sinn þátt í málinu. Var hann fundinn sekur um grófa líkamsárás. Var tekið fram í dómnum að ekki væri efast um að læknirinn hafi vonast eftir því að aðferð hans myndi virka en engu að síður hefði hann hagað sér með saknæmum ásetningi. Rannsókn hefði sýnt að læknirinn hafi gert sér grein fyrir áhættunni og að aðferð sú sem hann beitti myndi valda sjúklingum líkamlegum meiðslum og þjáningum. Hann hafi hins vegar kært sig kollóttan um áhættuna.

Í ljósi þess að lítið nýtt hefur komið fram, og alls ekkert sem varðar Tómas, af hverju er þá þessi áhersla þáttastjórnanda á stöðu Tómasar við LSH?

Ef það er svo að einhverjum líki ekki við Tómas eða hvernig hann hefur kosið að hafa samskipti við fjölmiðla á undanförnum árum er þá hægt að panta umfjöllun á Rúv, nafnlaust, um þau samskipti og gera þau tortryggileg? Hvað hafa ýmis samskipti Tómasar við fjölmiðla vegna annarra mála með plastbarkamálið að gera?

Rannsóknarnefndin tók m.a. samskipti Tómasar við fjölmiðla vegna plastbarkamálsins til sérstakrar skoðunar og skilað niðurstöðu sinni um þau árið 2017. Nefndin komst að þeirri niðurstöðu, hvað varðar þennan þátt málsins, að Tómas hefði haft uppi villandi ummæli opinberlega og gert með því hlut sinn í aðgerðinni meiri en efni hafi staðið til. Það hafi síðan valdið því að í opinberri umræðu hafi orðið óljóst hver ábyrgð Tómasar hefði verið við framkvæmd aðgerðarinnar, þegar fréttir bárust af því að öll opinber leyfi hefði skort fyrir framkvæmd hennar. Hér er rétt að staldra sérstaklega við. Niðurstaða nefndarinnar um þennan þátt er alls ekki hafin yfir gagnrýni hvað varðar þá ályktun að Tómas hafi gert sinn hlut meiri en efni hafi staðið til. Nefndin byggir þessa niðurstöðu á því að Tómas hafi viðhaft orðalagið VIÐ um þætti í meðferðinni sem hann hafi sjálfur ekki tekið þátt í eða eingöngu horft á. Hér er rétt að hafa í huga að þeir þættir sem þarna ræðir um eru ekki flóknar læknisfræðilegar aðgerðir heldur einföld læknisfræðileg framkvæmd eins og að taka stofnfrumur úr Andemariam eða bera þær á plastbarkann. Þá er sagt að hann hafi ekki tekið þátt í að taka slímhúð úr koki og festa inn á plastígræðið. Hins vegar átti hann, ásamt öðrum aðalskurðlækni, þátt í að gera aðgerð á Andemariam og ná út æxlinu sem var mjög flókið verkefni. Í því verkefni voru margir viðstaddir sem þó tóku ekki þátt í þeim hluta aðgerðarinnar. Með því að nota orðið VIÐ um allan hópinn sem stóð að aðgerðinni má þá alveg eins segja að Tómas hafi verið að gera hlut þeirra meiri en efni hafi staðið til. Um er að ræða teymisvinnu margra þar sem hlutverk hvers og eins er vel skilgreint fyrirfram og því eðlilegt að meðlimir hópsins tali um sig sem slíkan, þ.e. sem hluta af hópi. Það hefði í raun verið beinlínis skrítið ef svo hefði ekki verið gert í almennri frásögn heldur hefði hver og einn af hópmeðlimum farið að skilgreina nákvæmlega í hverju hann tók þátt og hverju ekki.

Þá er rétt að hafa í huga að það stóð ekki til að Tómas tæki þátt í aðgerðinni fyrr en með mjög stuttum fyrirvara. Og til að byrja með neitaði Tómas því að hann gæti tekið þátt þar sem hann væri upptekinn við annað. Það var hins vegar lagt hart að honum að koma og taka þátt þar sem það var hann sem gerði aðgerðina á Andemariam árið 2009 og lokaði honum eftir þá aðgerð. Macchiarini og stjórnendur á Karolinska háskólasjúkrahúsinu óskuðu eftir aðkomu Tómasar. Hér er vert að hafa í huga að áður en fyrsti sjúklingurinn í þessa aðgerð kom til sögu, Eritríumaðurinn Andemariam frá Íslandi, hafði Karolinska Institutet (KI) með Karolinska háskólasjúkrahúsið sem samstarfsaðila, framtíðarsýn sem hafði það að markmiði í náinni framtíð, að geta gert þess konar aðgerðir sem voru gerðar. Þ.e. áður en Macchiarini kom til sögunnar. KI hafði hins vegar þær væntingar að Macchiarini myndi styrkja bæði klíníska og vísindalega endurnýjunarlæknisfræði (regenerativ medicin). Það var við framangreindar aðstæður sem fulltrúi Sjúkratrygginga á Íslandi lagði sérstaklega til að málið yrði tekið upp við stjórnendur Landspítala og var það gert og samþykkt. Landspítalinn greiddi Tómasi laun og ferðakostnað vegna aðgerðarinnar. Það hafði einnig þýðingu í þessu samhengi að fyrir lá að Tómas átti að sjá um eftirlit á Íslandi eftir aðgerðina.

Á þeim tíma sem aðgerðin var gerð voru engar grunsemdir um að Macchiarini væri svikahrappur. Það hafði því enginn úr teyminu sérstaka ástæðu til að reyna að aðgreina sig frá honum eða störfum hans. Því var ekki nein sérstök ástæða fyrir nokkurn úr teyminu að hafa fyrirvara á aðkomu sinni að verkefninu. Það að í ljósi sögunnar hafi það orðið tímabundið óljóst hver ábyrgð hvers og eins úr teyminu væri á einstökum verkefnum við aðgerðina skiptir í raun og veru engu sjálfstæðu máli hvað varðar hina endanlegu ábyrgð. Hún skýrðist við rannsókn málsins. Aðkoma allra sem að aðgerðinni komu var rannsökuð sérstaklega þegar í ljós var komið að svik voru í tafli. Í þeirri rannsókn kom fram að Tómas kom ekkert að þeim þætti meðferðarinnar sem flokkaðist undir tilraunstarfsemi í aðgerðinni. Og hér er einnig rétt að hafa í huga að í samningi Sjúkratrygginga við Karólinska var sérstaklega tekið fram að Sjúkratryggingarnar myndu eingöngu greiða fyrir þann hluta meðferðar sem teldist til gagnreyndrar læknismeðferðar- og ekkert fyrir þann hluta sem teldist til tilraunameðferðar. Að auki var tekið sérstaklega fram að ef Andemariam myndi þarfnast eftirmeðferðar á Karolinska þá myndi íslenska ríkið eingöngu greiða fyrir það ef um væri að ræða afleiðingar vegna hinnar gagnreyndu læknismeðferðar en ef kostnaður tengdist tilraunmeðferð þá myndi Karolinska greiða. Því var ekki um það að ræða að íslenskir skattgreiðendur væru að greiða fyrir tilraunameðferð þar sem hinn ábyrgi aðili var dæmdur fyrir líkamsárás, eins og haldið er fram í umfjöllun á Rúv í viðtali við Björn Zoega, stjórnarformann Landspítalans.

Meginniðurstaða nefndarinnar er sú að í ljósi allra málavaxta var tilvísun Tómasar á Andemariam til Karolinska eðlileg. Nefndin sá ástæðu til að taka fram sérstaklega (bls. 217) að þótt við hafi bæst síðar að meta einnig hvort ígræðsla væri fýsilegur kostur, hafi tilvísun Tómasar gert ráð fyrir því að Andemariam kæmi til Íslands þremur dögum eftir mat sænsku læknanna og að síðan yrði í framhaldinu tekin ákvörðun um hvaða úrræði hentaði Andemariam best og hann sendur síðar aftur til Svíþjóðar í þá aðgerð.

Í umfjöllun þáttarins segir viðmælandi þáttastjórnanda að nefndin geri margvíslegar athugasemdir við störf Tómasar. Og í inngangi þáttarins er vitnað til 9 ónafngreindra lækna um að Tómas þurfi að sæta ábyrgð fyrir þátttöku sína í málinu. Og að sumir telji að hann verði að hætta störfum við spítalann svo afdrifarík hafi þátttaka hans verið.

Skýrsla rannsóknarnefndarinnar styður framangreindar ályktanir ekki. Það eru vissulega gerðar athugasemdir við ákveðna þætti en þeir lúta m.a. að vinnubrögðum innan spítalans og varða Tómas ekki sérstaklega. Má þar t.d. nefna færslur í sjúkraskrár þegar verið er að senda sjúklinga til aðgerða erlendis. Nefndin sá sérstaka ástæðu til að nefna að þessi ábending ætti erindi við flesta lækna sjúkrahússins og e.t.v. aðra starfsmenn, svo sem ritara. Þá gerði nefndin ákveðnar athugasemdir við þátttöku Andemariams í umræddu málþingi og jafnframt lagði nefndin til ákveðnar breytingar sem varða vísindasiðanefnd. En hvað varðar Tómas sérstaklega þá er meginniðurstaðan sú að Tómas hafi ekki brotið af sér heldur fyrst og fremst haft hagsmuni Andemariam í fyrirrúmi. Og það svo mjög að hann hafi gert mun meira heldur en til hafi verið hægt að ætlast. Nefndin kemst hins vegar að þeirri niðurstöðu að Tómas hafi látið Macchiarini gabba sig með því að breyta texta í bréfi til Macchiarini sem hann hélt að ætti að nota til þess að fá leyfi vísindasiðanefndar fyrir plastbarkaígræðslu ef til hennar myndi þurfa að grípa. Með því hafi hann tæplega fylgt eftir fyrirmælum 11. gr. læknalaga. Hér er rétt að hafa í huga að í sænskri rannsókn var komist að þeirri niðurstöðu að samskipti sænsku lyfjastofnunarinnar og Karolinska/KI hafi verið verulega ábótavant og séu í reynd rót þeirra vandamála sem sköpuðust. M.a. var bent á að ekkert hafi komið fram við rannsókn málsins um að formleg samskipti þessara aðila hafi átt sér stað meðan á starfseminni stóð, hvað snertir t.d. formsatriði vegna leyfisveitinga eða skilgreiningar og afmörkunar til að hægt væri að þróa starfsemina innan gildandi lagaramma. Á þessu samskiptaleysi þar til bærra aðila í Svíþjóð gat Tómas enga ábyrgð borið.

Allt framangreint hefur legið fyrir síðan skýrsla rannsóknarnefndarinnar var birt 6. nóvember 2017. En þáttastjórnandi kaus að láta umfjöllun sína snúast um persónu læknisins Tómasar og meintrar óánægju nafnlausra kollega hans með framgöngu hans í fjölmiðlum. Skýrsla nefndarinnar fjallaði að óverulegu leyti um þennan þátt og er aukaatriði í plastbarkamálinu.

Sé það svo að ónafngreindum læknum finnist Tómas fara offari í samskiptum við fjölmiðla á að taka slíkt mál upp á öðrum vettvangi, t.d. annað hvort innan spítalans sjálfs eða Læknafélagsins. Það að tengja þessa óánægju við plastbarkamálið er hins vegar grafalvarlegt mál því með því er verið að láta líta svo út að Tómas hafi brotið af sér með ámælisverðum hætti og að því ýjað að hann verði að bera sérstaka ábyrgð þess vegna. Mögulega hætta störfum við spítalann svo afdrifarík hafi þátttaka hans verið. Þegar fyrir liggur í skýrslu rannsóknarnefndar með skýrum hætti að Tómas braut ekki af sér með ámælisverðum hætti í málinu.

Umfjöllun þáttastjórnanda hefur verið ósanngjörn, einhliða og beinlínis villandi.

Má benda á tvennt til viðbótar í því samhengi.

Annars vegar er á það bent að sá hluti málsins sé óuppgerður sem varðar bætur til ekkju Andemariam í samræmi við ábendingar rannsóknarnefndarinnar. Það er út af fyrir sig rétt en það er ekki skýrt nánar í hverju ábendingar nefndarinnar felast. En ábending nefndarinnar er nefnilega mjög sértæk.

Nefndin komst að þeirri niðurstöðu að rannsóknir sem gerðar voru hér á landi á Andemariam eftir meðferðina hefðu fallið undir að vera leyfisskyldar vísindarannsóknir. Slíkt leyfi hafi hins vegar ekki legið fyrir. Nefndin hins vegar segir að þarna hafi ekki verið um að ræða ásetning og lagði það sérstaklega á sig að grafast fyrir um í hverju misskilningur gæti hafa falist. Jafnframt taldi nefndin að meðferð persónuupplýsinga um Andemariam í þágu vísindagreinarinnar sem birtist í Lancet hefði verið ábótavant.

Af framangreindu tilefni telur nefndin ástæðu til að Landspítali taki til athugunar hvort rétt geti verið að veita ekkjunni fjárhagsaðstoð í því skyni að ráða lögmann til að fara yfir það hvort mögulega sé um bótaskyld atvik að ræða, þ.e. vegna skorts á leyfi til vísindarannsóknar og vegna meðferðar á persónuupplýsingum. Nefndin slær því alls ekki föstu að bótaskylda sé fyrir hendi en að aðstoða eigi ekkjuna við að fá úr því skorið. Það vekur aftur á móti athygli að nefndin tók það sérstaklega fram að það vekti undrun að Karólinska háskólasjúkrahúsið hefði ekki haft samband við ekkjuna til þess að fara yfir mögulega bótaskyldu fyrir þau mistök sem gerð voru í aðgerðinni sjálfri.

Hins vegar þá endaði þáttastjórnandinn á því að setja málið þannig upp að spyrja hvort ekki þyrfti að rannsaka aðkomu annarra sem tóku þátt í aðgerðinni þegar fyrir lægi að búið er að dæma höfuðpaurinn fyrir sinn þátt. Viðmælandinn bætti um betur með því að taka fram að málið hafi aldrei komið til kasta lögreglu hér heima. Svo mörg voru þau orð og þættinum lokið.

Hvaða spurningar eru þá hlustendur skyldir eftir með? Braut Tómas af sér með refsiverðum hætti? Á eftir að dæmi Tómas til refsingar? Mun íslenska lögreglan rannsaka aðkomu Íslendinganna að málinu? Já það er nefnilega það, er nema von að spurt sé hvenær drepur maður mann og hvenær ekki?

Þessi framsetning er með eindæmum lúaleg. Með þessari fullyrðingu tek ég undir með Óðni Jónssyni, fyrrverandi fréttastjóra Rúv, þar sem hann segir í athugasemd við fésbókarfærslu Magnúsar Karls: Það er auðvitað ekki boðlegt að vitna í ónafngreinda einstaklinga til að grafa undan mannorði nafngreindrar persónu. Það er ekki fréttamennska heldur lúaleg aðför.

Það er ekkert í skýrslu rannsóknarnefndarinnar sem gefur í skyn að Tómas hafi brotið af sér með refsiverðum hætti. Íslensk löggæsluyfirvöld eru fullfær um að meta það sjálfstætt hvort þau telji ástæðu til að taka upp rannsókn á meintu sakamáli eða ekki. Það hefur ekki verið gert og verður ekki gert.

Í Svíþjóð voru allir sem komu að málum Andemariam til rannsóknar. Að endingu var einn ákærður og hann síðar sakfelldur. Rannsókn á öðrum var felld niður þar sem ekki var talið líklegt að frekari rannsókn myndi leiða til sakfellingar. Refsiþætti málsins í Svíþjóð er þar með lokið.

Að lokum.

Heilbrigðisstarfsfólk sem lendir í kastljósi fjölmiðla er almennt í veikri stöðu ef bornar eru sakir á það. Það er ekki auðvelt að sitja undir rangindum og einhliða málflutningi. Það er ekki skrítið að þeir sem fyrir slíku verða geti þurft að draga sig í hlé, a.m.k. tímabundið. En vonandi eingöngu tímabundið.

Á Íslandi er skortur á heilbrigðisstarfsfólki. Á sumum sviðum mjög mikill skortur. Sérstaklega þegar um er að ræða mjög sérhæft heilbrigðisstarfsfólk.

Það varðar öryggi sjúklinga ef mjög sérhæfðu starfsfólki er gert ókleift að sinna störfum sínum.

Um höfund.

Undirritaður er lögmaður og var framkvæmdastjóri Læknafélags Íslands á árunum 2002-2009. Síðan þá hefur undirritaður látið sig heilbrigðiskerfið varða á margvíslegan hátt. M.a. með stundakennslu við Læknadeild HÍ frá árinu 2009 og kennt þar um þagnarskyldu lækna. Frá árinu 2022 einnig sinnt stundakennslu hjá 6. árs læknanemum um löggjöf á sviði heilbrigðismála.

Ég þekki Tómas Guðbjartsson ekki persónulega. Á árum mínum sem framkvæmdastjóri Læknafélagsins hitti ég Tómas nokkrum sinnum en ekki síðar.

Magnús Karl þekki ég ekki persónulega en hitti hann í einhver skipti á árum mínum hjá Læknafélaginu.

Runólf Pálsson forstjóra Landspítala og Björn Zoega stjórnarformann Landspítala þekki ég ekki en hef hitt báða.

Sigurð Guðna Guðjónsson lögmann þekki ég ekki en hef hitt.

Hef notið þjónustu starfsmanna Landspítalans margítrekað, þó aldrei Tómasar, og er atvinnumaður í nokkrum sjúkdómum sem sjúklingur.

Af tilefni frétta í dag.

Tvær vinnustöðvanir hjá flugumferðarstjórum eru nú að baki. Sú þriðja boðaða er nk. mánudag og hefur Félagsdómur í dag komist að þeirri niðurstöðu að boðunin sé lögleg. Eins og staðan er núna eru yfirgnæfandi líkur á að hún komi til framkvæmda.

Í Vísbendingu, birt í dag 15. desember 2023, er grein eftir hagfræðing BHM þar sem hann bendir m.a. á að sumir hópar, hluti millistéttarinnar og efri tekjuhópar, hafi setið eftir um langt skeið meðan félagsmenn sumra stéttarfélaga hafa upplifað verulega kaupmáttaraukningu.

Hagfræðingurinn bendir á að þessir hópar, sem hafa setið eftir, munu leitast við að verja hlutfallslaun sín og sækja bætur aftur í tímann í komandi kjarasamningsgerð. Komið gæti til átaka á vinnumarkaði, í það minnsta ef almenni markaðurinn og opinberi markaðurinn taka ekki tillit til þarfa hvors annars.

Hann bendir á að hverfa þurfi af þeirri braut að krefjast krónutöluhækkana og krónutöluþaks hjá öllum hópum launafólks. Staðreyndin sé sú að hluta millistéttarinnar hafi verið gert að undirgangast kaupmáttarrýrnun frá 2019, að kröfu almenna markaðarins og með samþykki stjórnvalda.

Það eru í gangi verkföll og það stefnir í fleiri verkföll.

Það minnti mig á efni sem ég las um fyrir nokkrum árum og hef rifjað upp. Ég sakna þess að hafa aldrei rekist á opinbera umræðu um efnið.

Sýndarverkföll.

Þeim hefur verið beitt í einhver ár með því er að virðist með nokkrum árangri í Ísrael og á Ítalíu. Því þá ekki Íslandi?

Í stuttu máli felast sýndarverkföll í því að launamenn halda áfram vinnu sinni en laun þeirra, meðan á sýndarverkfalli stendur, ganga til einhvers tiltekins góðgerðarmálefnis. Á sama tímabili renna allar tekjur vinnuveitanda til góðgerðarmálefnis. Með þessu móti er tjón samfélagsins takmarkað og verkfallið bitnar fyrst og fremst á deiluaðilum.

Á það hefur verið bent að bæði í Ísrael og Ítalíu er tiltölulega þróuð löggjöf á sviði félagslegra réttinda fyrir launafólk hvað varðar ráðningarsamband og vinnuskilyrði. Það sama á við á Íslandi.

En til að unnt væri að taka upp sýndarverkföll myndi þurfa heilmikla umræðu og lagabreytingar. Slíkt verður ekki gert fyrir komandi kjarasamningsgerð. En það má vel velta fyrir sér, í ljósi sögunnar á Íslandi, hvort slík umræða og vinna væri tilraunarinnar virði?

Það eru vissulega fjölmörg álitaefni sem þyrfti að leysa úr. T.d. hvernig ætti að boða slík verkföll, hvort þeir sem eru í verkfalli megi vekja sérstaka athygli á verkfallinu og þá hvernig? Hvernig skal fara með skattlagningu á tekjum sem launafólk vinnur fyrir en rennur ekki til launafólks? Á sýndarverkfall að koma í stað raunverulegs verkfalls eða á það eingöngu að vera mögulegur undanfari? Á að setja reglu um að fyrst verði að eiga sér stað sýndarverkfall áður en heimilt er að boða til raunverulegs verkfalls? Hvernig nákvæmlega á að ráðstafa fjármunum sem safnast upp í sjóð á meðan á sýndarverkfalli stendur? Hver á að sjá um ráðstöfunina? Osfrv.

Kannski er þetta vonlítil umræða og ástæða þess að þetta hefur ekki verið tekið upp víðar? Á það hefur verið bent að þar sem tjón þriðju aðila er tekið út úr jöfnunni þá verði þrýstingur ekki nægilega mikill á samningsaðila. Sumir hafa sagt að ef sýndarverkföll væru tekin upp í meira mæli þá myndi það draga úr völdum stéttarfélaga.

En það hefur líka verið bent á að þetta hafi reynst vel til að fá samningsaðila til að setjast að raunverulegu samningaborði.

Er þetta ekki umhugsunarinnar virði? Eða eru allir aðilar vinnumarkaðarins sammála um að hafa þetta óbreytt og búa við kollsteypur verkfalla reglulega inn í framtíðina?

Af fréttum að dæma er staðan í kjaradeilu Eflingar og SA óljós. Nýr sáttasemjari er sagður hlaupa á milli herbergja. Hann segist vera að reyna að finna út úr því hvort hægt sé að koma sér saman um á hvaða leikvangi eigi að spila. Guð einn virðist vita eitthvað. En á meðan eru verkföll Eflingar í gangi. Og óafgreidd miðlunartillaga sáttasemjara.

Fer þetta saman? Af lestri greinargerðar löggjafans með breytingum á vinnulöggjöfinni 1996 er ljóst að löggjafinn gerði ekki ráð fyrir því að þessi staða gæti komið upp. Löggjafinn var að auka valdheimildir sáttasemjara til að reyna að minnka líkur á ófriði á vinnumarkaði með tilheyrandi verkföllum með alvarlegum neikvæðum afleiðingum fyrir fjölmarga sem standa utan kjaradeilu hverju sinni.

Nú reynir á löggjöfina með nýjum hætti. Það hafði engum dottið til hugar að sú staða gæti komið upp að aðili að vinnudeilu myndi einfaldlega neita að afhenda kjörskrá til að koma í veg fyrir að unnt væri að afgreiða framkomna miðlunartillögu sáttasemjara.

Meirihluti Félagsdóms er búinn að skera úr um það að þrátt fyrir að óafgreidd sé miðlunartillaga sáttasemjara þá teljist boðaðar verkfallsaðgerðir og framfylgd þeirra vera í samræmi við ákvæði 14. gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur. Þrátt fyrir að stéttarfélagið hunsi framkomna miðlunartillögu sem sett er fram samkvæmt ákvæðum sömu laga. Að auki byggði meirihluti Félagsdóms niðurstöðu sína á því að hann teldi að ríkissáttasemjari væri að leita þeirra leiða sem lög byðu til að tryggja að atkvæðagreiðsla um tillöguna gæti farið fram, m.a. með því að óska heimildar dómstóla til innsetningar í skrá yfir félagsmenn.

Ofangreint er athyglisvert. Meirihluti Félagsdóms virðist þarna gera ráð fyrir því að það sé til leið til að tryggja að atkvæðagreiðsla fari fram. Sem sagt meirihlutinn virðist þeirrar skoðunar að atkvæðagreiðsla hefði átt að fara fram. Og að sáttasemjari væri að fara rétta leið til að ná í atkvæðaskrána. Við þetta er tvennt að athuga. Nú hefur Landsréttur sagt að þessi leið sé sáttasemjara ófær. Og þar með er ekki hægt að láta kosningu fara fram. Ætli meirihluti Félagsdóms myndi ennþá vera sömu skoðunar, að þessari niðurstöðu Landsréttar fenginni, að stéttarfélagið sé ekki að brjóta gegn 14. gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur? Að stéttarfélaginu sé í raun heimilt að láta eins og miðlunartillaga hafi ekki verið sett fram og halda sínu striki með ófrið sinn. Án þess að sáttasemjara hafi tekist að sinna lögbundnu hlutverki sínu til að stilla til friðar.

Landsréttur kaus við úrlausn sína að horfa til löggjafarviljans árið 1978 í stað þess að kanna til hlítar hver löggjafarviljinn var árið 1996. Það er framsækið. Eða væri kannski réttara að segja að það væri afturhvarf? En hvað um það Landsréttur hafnaði því að sáttasemjari ætti rétt til þess að fá afhenta félagaskrá til unnt væri láta kjósa póstkosningu um miðlunartillögu skv. 3. málslið 3. mgr. 29. gr. laganna um stéttarfélög og vinnudeilur. Samt var það yfirlýstur vilji löggjafans árið 1996 að bæta þessari aðferð við til þess m.a. gefa möguleika á að tryggja enn betur þátttöku félagsmanna í mikilvægum ákvörðunum. Landsréttur 2023 er ekki á því að löggjafinn 1996 hafi gert þetta með réttum hætti. Enda hafði hann m.a. sér til stuðnings við túlkun sína álit löggjafans 1978.

Og þar við situr. Stéttarfélagi, eða félagi atvinnurekanda eftir atvikum, er heimilt að sitja sem fastast á sinni kjörskrá og koma í veg fyrir að vilji löggjafans árið 1996 nái fram að ganga. Ákvæðin um sáttamiðlun sáttasemjara eru bara í plati ef annar hvor samningsaðilanna ákveður það. Löggjafarvilji hvað? Jú, þessi frá 1978 alveg rétt.

Eru þá bara allir mát? Nei, aldeilis ekki. Nokkrir stjórnendur Eflingar eiga sviðið. Þeir einfaldlega fara sínu fram í boði Félagsdóms og Landsréttar, já og sáttasemjara og SA. Það horfa bara allir á, hlaupa á milli herbergja og brosa vandræðalega framan í fjölmiðlafólk. Á sama tíma spyr bílstjóri í ljósvakamiðli af hverju félagar í Eflingu mega ekki kjósa um samning eins og félagar í VR. Þar var formaðurinn þó mótfallinn samningi. Samningur við VR var samþykktur með yfirgnæfandi meirihluta. Já, nú er Bleik brugðið. Rétturinn til að fá að greiða atkvæði hefur almennt verið talinn heilagastur af öllu heilögu og lærðar ræður verið haldnar þess vegna. T.d. af hverju má ekki kjósa um nýja stjórnarskrá? En nú hafa nokkrir stjórnendur Eflingar ákveðið að félagsmenn þeirra fái ekki að kjósa um sambærilega samninga og félagsmenn annarra stéttarfélaga hafa fengið að gera. Til öryggis vilja þeir frekar hafa verkföll. Frekar en að lenda í því að félagsmenn þeirra myndu ekki hafna tillögu sáttasemjara. Og halda þar með friðinn fram að næstu kjarasamningum, sem eru rétt handan við hornið.

En er eitthvað til ráða? Að mínu mati á sáttasemjari að boða til kosninga um miðlunartillögu sína annað hvort á kjörfundi eða utan kjörfundar ef það þykir heppilegra. Sem sagt skv. 1. eða 2. málslið 3. mgr. 29. gr. laganna. Með því fullnægir hann lagaskyldu skv. lögunum. Þeir einir fá að kjósa sem geta sannað að þeir séu félagsmenn í Eflingu. T.d. með framlagningu launaseðils þar sem fram kemur að stéttarfélagsgjöld séu greidd til Eflingar.

Þá kunna einhverjir að segja að þessi leið sé ekki fær nema fyrir liggi kjörskrá. Ég er í sjálfu sér sammála því að það hafi verið ætlan löggjafans 1996 að slík kjörskrá myndi liggja fyrir. En nú hefur Landsréttur 2023 sagt að aðili að vinnudeilu þurfi bara ekkert að afhenda slíka skrá. Það hlýtur þá að gilda í báðar áttir. Þ.e. fyrst stéttarfélag þarf ekki að leggja fram skrána þá einfaldalega sættir sáttasemjari sig við það og heldur sína kosningu án skrárinnar. Ef stéttarfélagið vill halda því fram að miðlunartillaga hafi verið felld af fjórðungi félagsmanna samkvæmt atkvæða- eða félagaskrá þá er það stéttarfélagsins að sanna það. Með því að leggja skrána fram. Annars telst miðlunartillagan samþykkt. Ef hins vegar meira en fjórðungur félagsmanna Eflingar myndi fella miðlunartillöguna, miðað við framlagða kjörskrá, þá myndi raunverulegur vilji félagsmanna Eflingar liggja fyrir. Þá þyrfti ekki lengur að efast um rétt þeirra til verkfallsaðgerða.

En hvað svo ef miðlunartillagan er ekki felld? Það blasir við að önnur af tveimur leiðum yrði farin. Stjórnendur Eflingar halda áfram að láta eins og engin miðlunartillaga hafi verið sett fram eða um hana kosið. Og halda sínu verkfalli áfram. Eða stjórnendur Eflingar halda því fram að þessi aðferð hafi ekki verið heimil af hálfu sáttasemjara. Af hverju? Jú af því að hann hafði ekki félagaskrána. (Og af hverju hafði hann hana ekki?). Í fyrra tilvikinu yrði SA að leita aftur til Félagsdóms. Í seinna tilvikinu yrðu stjórnendur Eflingar að leita til Félagsdóms.

Þar með væri Félagsdómur aftur kominn með málið til úrlausnar. En nú á aðeins öðrum grunni. Sáttasemjari hélt sína kosningu og fékk niðurstöðu. Meirihluti Félagsdóms veit núna að sáttasemjari hafði enga leið til að fá kjörskrána frá stjórnendum Eflingar.

Ef niðurstaða Félagsdóms í þessu seinna máli yrði sú að sáttasemjara hefði ekki verið heimilt að halda kosninguna af því að hann hafði ekki félagsskrána þá er komin ný staða.

Þá væri búið að staðfesta að sáttasemjari hefur enga leið til að láta kosningu fara fram um miðlunartillögu sína ef annar hvor deiluaðila ákveður að afhenda ekki kjörskrá sína.

Það er niðurstaða sem er þvert á löggjafarviljann árið 1996. Það er almenn lögskýringarregla að sett lög skuli túlka á þann hátt að þau hafi einhverja skilgreinda merkingu. Ef þetta yrði niðurstaða Félagsdóms þá myndi liggja fyrir að sett lagaákvæði af hálfu Alþingis hafa enga sjálfstæða þýðingu ef einhver aðili úti í bæ ákveður það. Jafnvel þótt þessi aðili úti í bæ sé annar aðili að kjaradeilu.

Ef þessi staða kæmi upp þá yrði löggjafarvaldið að stíga inn í og tala með skýrum og skiljanlegum hætti en skilja ekki þjóðfélagið eftir í hringleikahúsi fáránleikans.

Hefur ekkert áunnist sl. tæpu 50 ár í fyrirkomulagi kjarabaráttu? Á árinu 1996 var hart tekist á um fyrirhugaðar breytingar á vinnulöggjöfinni. Nánast öll stéttarfélög og mörg önnur hagsmunafélög skiluðu umsögnum til Alþingis með alvarlegum athugasemdum um fyrirliggjandi frumvarp. M.a. skilaði Lagastofnun ítarlegu áliti með margvíslegum ábendingum. Þá voru fjölmargir aðilar kallaðir til funda við félagsmálanefnd um málið til frekari útskýringa. M.a. var ég í þeim hópi fyrir hönd BHM og sáum við marga meinbugi á fyrirhuguðum breytingum. Að lokum var frumvarpið afgreitt af meirihlutanum gegn mjög hörðum andmælum minnihlutans.

Eins og segir í nýjum Landsréttardómi var þó tilgangurinn m.a. með breytingunum sá að bæta samskiptareglur á vinnumarkaði í því augnamiði að auðvelda og einfalda gerð kjarasamninga. Hafi breytingunum verið ætlað að stuðla að friðsamlegum samningum og draga úr átökum á vinnumarkaði og langvinnum vinnustöðvunum með skýrari leikreglum sem ættu að stuðla að frjálsum samningum á vinnumarkaði.

Í þessu samhengi er afar fróðlegt að lesa grein Jóns Sigurðssonar sem birtist í Morgunblaðinu 14. mars 1974. Á þessum tíma sem hann ritaði greinina hafði hann m.a. verið ráðgjafi í fjármálaráðuneytinu, hagsýslustjóri 1966-1967 og ráðuneytisstjóri fjármálaráðuneytis 1967-1974.

Við lestur greinarinnar hvarflar sú hugsun óneitanlega að manni að lítið hafi áunnist á þessu sviði frá því að greinin var skrifuð.

Ég hef ritað upp valda kafla úr grein hans, sem er töluvert lengri, og fært stafsetningu til nútímans en aðrar breytingar á texta hef ég ekki gert.

XXXXX

Þegar litið er á launabaráttu allra launþega samtaka sem heild, er hún í eðli sínu pólitísk. Þá er ekki átt við, að hún sé flokkspólitísk, heldur pólitísk að því leyti, að henni verður ekki ráðið til lykta með neinum rökrænum hætti, heldur verður að koma til pólitískt mat, þar sem andstæðir hagsmunir eru vegnir hverjir gegn öðrum. Hér er að nokkru fjallað um tekjuskiptinguna í þjóðfélaginu, en jafnframt ákveðið, hver skuli vera fjármálalegur styrkur atvinnufyrirtækja. Þá fela ákvarðanir á þessu sviði í sér mikilvægustu forsendur allrar hagþróunar á samningstímanum.

Hvernig sem á þessa baráttu er litið, er öllum aðilum að ágreiningnum nauðsynlegt, að honum verði ráðið til lykta, hverju sinni sem hann rís. Sé það ekki gert án þess að til verkfallsátaka komi, skaðast allir aðilar að málinu, oft mest þeir, sem síst skyldi. Auk þess bitna afleiðingarnar á blásaklausu og óviðkomandi fólki, eins og dæmin sanna.

Eðlilegt er að líta á beitingu verkfalls í upphafi sem neyðarrétt í þeim almenna skilningi, sem því hugtaki er fenginn, þ.e. að hagsmunum eða verðmætum sé þegar svo ber undir heimilt að fórna, sé það nauðsynlegt til að varðveita aðra hagsmuni eða verðmæti, sem eru miklum mun meiri.

Þegar verkalýðsfélög voru að berjast fyrir því, sem nú er litið á sem sjálfsagðan rétt, að geta sest niður við sama borð og atvinnurekendur og samið við þá um kjör félagsmanna sinna, var verið að slást um mannréttindi. Þar voru hagsmunir, sem eru meira virði en svo, að þeir verði metnir til fjár. Þess vegna átti hin almenna regla neyðarréttarins algerlega við. Sú eyðilegging verðmæta og sú röskun, sem verkfallið hafði í för með sér, var réttlætanlegt eins og á stóð til að tryggja verkalýðnum ómetanleg mannréttindi.

Viðhorfið til verkfallsbeitingar sem neyðarréttar við núverandi aðstæður hlýtur að endurskoðast og spurningar að rísa um það, hvort þeir hagsmunir, sem verið er að sækja, séu raunverulega meiri, þegar á heildina er litið en þeir, sem fórnað er með verkfalli. Því verður heldur ekki trúað, að ekki sé finnanleg önnur, greiðari og ódýrari leið til að koma þeim raunhæfu kjarabótum, sem rúmast innan getu hagkerfisins, til skila til þeirra, sem launþegasamtökin telja á hverjum tíma mest þurfandi fyrir slíkar kjarabætur.

Það, sem mestu ræður um þessa bjartsýni, er að vitneskjan um raunverulega afkomu atvinnugreina og þjóðarbúsins til að byggja á raunhæfar ákvarðanir um kjör er nú að verða svo góð, að hún verður að teljast grundvöllur að nýju fyrirkomulagi í þessu efni. Þessi vitneskja er öllum aðilum vinnumarkaðarins aðgengileg og engum á að líðast að starfa eins og svo sé ekki.

Liður í umsköpun ákvarðanatöku á þessu sviði yrði að vera nýtt verksvið og aukið valdsvið sáttasemjara ríkisins til að koma í veg fyrir verkföll og jafnvel skera úr ágreiningi hjá einstökum félögum og innan einhverra marka í heildarsamningum. Meiri háttar ágreiningi þyrfti sáttasemjari að mega skjóta til Alþingis, enda væri þar um að ræða stórpólitískt mál, sem telja verður rökrétt, að Alþingi ráði til lykta eins og stjórnskipun ríkisins gerir ráð fyrir og þegnarnir beygi sig fyrir niðurstöðu þess, hvernig sem þeim líkar, rétt eins og um væri að ræða hegningarlög, skattalög eða lög um almannatryggingar.

Næst á eftir því að víkja sé undan að fást við vandamál er íhaldssemi alltaf auðveldasta viðbragð við þeim. Og það þarf kjark til að snúa af þeirri leið, sem lengi hefur verið gengin. Það er að mínu mati allt of kostnaðarsöm íhaldssemi hjá launþegasamtökum að halda áfram þeirri verkfallsstefnu, sem þau hafa haft uppi. Samfélagið hefur ekki efni á að láta hnefaréttinn ráða til að lykta ágreiningi á þessu sviði fremur en öðrum.