Mér varð það á að glugga í fjárlagafrumvarpið í gær. Ég hefði betur sleppt því þar sem ég svaf ekki vel í nótt og dreymdi illa. Ég hef þess vegna ákveðið að reyna að skrifa mig í gegnum áfallið. Það sem gerði mér mest órótt var sá rökstuðningur sem er fyrir því að fella niður samsköttun hjóna.

Það er eitt að segja í kosningabaráttu að til standi að hækka skatta á ákveðna þjóðfélagshópa. Þá liggur það fyrir og er vitað. Þeir sem aðhyllast slíka hækkun geta þá kosið viðkomandi flokk með opin augu og huga. En það er annað þegar skattar eru í raun hækkaðir með þeim hætti að halda því fram að ekki sé verið að hækka skatta heldur sé verið að fella niður sérstaka skattastyrki (eða leiðrétta eftir atvikum). Niðurstaðan er sú sama. Þeir sem fyrir verða borga hærri skatta en áður. Og það er blekking að láta ekki vita um þessar fyrirætlanir í kosningabaráttu. Og halda því síðan blákalt fram að ekki sé verið að hækka skatta.

Skattastyrkir.

Í kafla 4 um tekjur A1 hluta ríkissjóðs segir í undirkafla 4.5 um skattastyrki:

Með skattastyrkjum er átt við eftirgjöf á skattkröfu sem leiðir til fráviks frá grunngerð skattkerfisins og veldur tekjutapi fyrir hið opinbera.

Með öðrum orðum þá er litið svo á að ef ekki eru innheimtir eins háir skattar og hverju sinni er heimilt að innheimta skv. lögum þá sé um ræða frávik frá grunngerð skattkerfisins með tilheyrandi tekjutapi ríkissjóðs. Sem sagt grunngerð skattkerfisins felst í að innheimta eins háa skatta og hverju sinni er heimilt. Þannig að það er ekki horft á skattkerfið sem eina heild þar sem búið er að ákveða að misjöfn skattlagning geti átt sér stað á mismunandi hópa samfélagsins. Það má vissulega snúa þessari hugsun við og segja að ef innheimtir eru hærri skattar af einhverjum þjóðfélagsþegnum þá sé það frávik frá grunngerð skattkerfisins með því að hærri byrðar eru settar á þá sem taldir eru þola það. Í því tilviki mætti þá tala um sérstakan gróða fyrir hið opinbera vegna þessa fráviks frá grunngerð skattkerfisins. Eða sérstaka rentu frá þeim sem þola slíkt.

Þetta er skuggaleg lesning. Það blasir við að þeir sem skrifa texta sem þennan líta á fjármuni almennings í grunninn sem eign þess opinbera. Að öðru leyti en því sem hinu opinbera þóknast að skilja eftir í vasa þessa sama almennings. Það er allt sem er umfram grunngerð skattkerfisins. Sem er hæsta leyfilega skattprósenta samkvæmt lögum hverju sinni. Og megum við þá í framtíðinni gera ráð fyrir að þessi leyfilega skattprósenta verði hækkuð hressilega? Og þar með grunngerð skattkerfisins? Megum við kannski gera ráð fyrir að grunngerðin verði fljótlega komin í það að hið opinbera eigi aðra hverja krónu sem hver einstaklingur aflar sér með vinnuframlagi sínu? Eða ættum við kannski að miða við að ríkið haldi tveimur af hverjum þremur krónum? Það ætti þá að verða auðveldara líf fyrir alla. Pólitíkusar hvers tíma geta þá uppfyllt óskir allra hópa og við sem búum hér á skerinu lifum í sátt og samlyndi um alla framtíð? Þetta er reyndar tilraun sem búið er að gera annars staðar og gekk ekki upp.

Samsköttun.

Rökstuðningur fyrir því að afnema rétt til samsköttunar er tvíþættur.

Annars vegar segir í kafla 4.2.1 að afnám samnýtingar þrepa sé í samræmi við ráðleggingar sérfræðinga Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og OECD. Þetta er ekki útskýrt neitt nánar þannig að almennur lesandi getur enga grein gert sér fyrir hver séu hin efnislegu rök. Er þetta kannski það sem koma skal ef við göngum í ESB?

Hins vegar segir í kafla 4.3 um áhrif á jafnrétti kynjanna að með því að fella niður þennan rétt til samnýtingar þrepa þá stuðli það að kynjajafnrétti. Það er rökstutt nánar með því að segja að það séu konur sem hafi að jafnaði lægri laun en karlar og beri að auki meiri ábyrgð á ólaunuðum heimilis og umönnunarstörfum. Það er sem sagt, með vísan í þennan rökstuðning, búið að reikna út að við álagningu opinberra gjalda 2025 hafi konur fengið 19% af ávinningnum af samnýtingu þrepa en karlar 81%.

Það er tæplega hægt að hafa nógu sterk orð um þennan rökstuðning. Sá sem á heiðurinn að þessum texta er annað hvort viljandi að reyna að afvegaleiða umræðuna eða honum er ekki sjálfrátt og þekkir ekki reglur um sameiginlega framfærsluskyldu hjóna.

Hvernig er hægt að setja þennan texta í það samhengi að hann stuðli að kynjajafnrétti? Eðli málsins samkvæmt hefur þessi breyting neikvæð áhrif á báða aðila í parasambandi sem hafa notið þess að geta samnýtt skattþrep. Samanlagt kemur parið verr út úr þessari breytingu óháð því hvor aðilinn er tekjuhærri. Fjölskyldan er verr sett en áður. En vissulega breytast hlutföllin 19% af ávinningi kvenna og 81% af ávinning karla í 0% ávinning kvenna og 0% ávinning karla. Að því leytinu til hefur textahöfundur rétt fyrir sér. Í stað þess að fjölskyldan njóti einhvers ávinnings fyrir breytingu nýtur hún einskis ávinnings eftir breytingu. Enda skv. höfundum fjárlagafrumvarpsins er alls ekki verið að hækka skattana heldur fella niður skattastyrk. Með þeirri fínu afleiðingu að jafnrétti kynjanna eykst. Það er reyndar athyglisvert að höfundar frumvarpsins virðast alveg hafa gleymt því að það er búið að lögfesta reglur um staðfesta samvist. Þannig að í íslensku samfélagi í dag eru parasambönd alls ekki alltaf á milli karls og konu.

Í þessu samhengi, um jafnrétti kynjanna, verður að hafa í huga að löggjafinn hefur gert ráð fyrir því að framlög hvors aðila um sig geta verið í misjöfnu formi. Í hjúskaparlögum nr. 31/1993 kemur fram að hjón og aðilar í staðfestri samvist bera sameiginlega ábyrgð á framfærslu fjölskyldunnar, sem felur í sér heimilisrekstur, sameiginlegar þarfir, uppeldi og menntun barna og sérþarfir beggja aðila. Þá er tekið fram í lögunum að framfærsluframlög geti verið fólgin í peningagreiðslum, vinnu á heimili, eða öðrum stuðningi við fjölskyldu. Sérstaklega er tekið fram að framlög skiptist á milli hjóna eftir getu þeirra og aðstæðum.

Þannig er gert ráð fyrir því í löggjöf að þessi sameiginlega ábyrgð er hornsteinn fjármálaskipulagsins í hjúskap og skiptir ekki máli hvort framlagið er með peningum eða vinnu á heimili eða öðru. Það er því fráleitt að reyna að rökstyðja réttlætingu þess að fella niður samsköttun hjóna með þeim rökum að konur hafi að jafnaði lægri laun en karlar og beri að auki meiri ábyrgð á ólaunuðum heimilis og umönnunarstörfum.

Þessu til viðbótar má benda á að þessi einkaréttarlega framfærsluskylda er lögð til grundvallar í opinberum rétti. Í 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991 um félagsþjónustu sveitarfélaga segir að skylt sé hverjum manni að framfæra sjálfan sig, maka sinn og börn yngri en 18. ára. Í frumvarpi því sem varð að þessum lögum er tekið fram að þótt frumvarpið mæli fyrir um skyldur sveitarfélaga til að grípa inni í framfærslu sé þess þörf í einstökum tilvikum þá er um leið lögð áhersla á ábyrgð einstaklinga á sjálfum sér og sínum. Í Hrd. 13/2020 var deilt um lögmæti þess að sveitarfélag synjaði einstaklingi um fjárhagsaðstoð á grundvelli tekna maka. Hæstiréttur staðfesti að slíkt fyrirkomulag ætti sér fullnægjandi stoð í lögum og vísaði beint til framfærsluskyldunnar í 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991 og 46. og 47. gr. hjúskaparlaga. Að auki vísaði Hæstiréttur til þess að þótt telja megi það aðalreglu íslensks réttar að einstaklingar eigi rétt til greiðslna úr opinberum sjóðum án tillits til tekna maka sinna sé víða í lögum tekið tillit til hjúskaparstöðu fólks og megi sem dæmi í því sambandi nefna skattalög og fyrrgreint ákvæði 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991.

Með öðrum orðum Hæstiréttur tekur af öll tvímæli um að í íslenskri löggjöf, sem snertir gagnkvæma framfærsluskyldu hjóna, er beinlínis gert ráð fyrir að fjárhagslegt framlag geti verið mismunandi og að framlag hins geti þá að öllu leyti eða hluta verið af öðrum toga.

Ég get því miður ekki sagt að þetta skrifelsi hafi róað mig mikið niður. Þvert á móti.

Ég hef í haust lesið nokkrar bækur. Sú sem er áhrifaríkust er tvímælalaust bók Sverris Garðarssonar; Býr Íslendingur hér. Hryllingnum í þeirri bók er ekki hægt að lýsa. Mánuðina á undan las ég bækur Tryggva Emilssonar í fyrsta sinn, Fátækt fólk, Baráttan við brauðið og Fyrir sunnan. Ég veit að margir af eldri kynslóðunum hafa lesið þessar bækur. Það væri hollt fyrir þær yngri að gera það líka. Hvernig lífsbaráttan var fyrir ekki svo löngu síðan. Ég t.d. tengi sérstaklega við lýsingu Tryggva á lífsbaráttunni í Fátæku fólki. Hann lýsir því þegar faðir hans seldi bæinn Bakkasel, sem var fremsti bær í Öxnadal, ungum manni sem tókst vel til við búskapinn. Sá var stórhuga og bjó ekki lengi að Bakkaseli en flutti neðar í sveitina þar sem landgæði voru meiri. Þá tóku við búskap þar, hjón sem voru langaafi og langaamma mín. Faðir minn man eftir þeirri sögu þegar amma mín, mamma hans, kom gangandi yfir Öxnadalsheiðina með yngri systur sinni og ráku þær kvígu á undan sér úr Skagafirði. Þær voru 12 og 9 ára gamlar og fannst ganga hægt að komast yfir um því kvígan var baldin. Og leiðin löng fyrir ungar stúlkur. Faðir minn hefur lýst því fyrir mér að eitt af verkum ömmu var að draga sauðskinnsskó og sokka af póstburðarmönnum sem komu gangandi yfir heiðina úr Skagafirði í vondum veðrum. Enda var bærinn fremstur í dalnum. Fengust greiðslur fyrir að taka á móti. Lágreistur og þröngur torfbær. Og heimafólk og gestkomandi gengu örna sinna á sama stað og kúin.

Það er ekki lengra síðan.

Sjálfur ólst ég að hluta upp í sveit. Eyjafirði. Hjá föðurfólki mínu. Á sumrin. En líka í bænum. Hafnarfirði. Dásamlegur bær og þar eignaðist ég mína æskuvini.

Faðir minn var leigubílstjóri í meira en 25 ár. Reyndar 40 ár. Og er enn við hesta heilsu. Enda stutt á milli okkar. Fórum saman á rjúpu í sveitinni okkar um þar síðustu helgi. Mjög vel heppnuð ferð. Mamma er ári yngri en pabbi og því enn yngri en hann þegar ég átti að fara í lakið. Mér er sagt að ég sé getinn í séníver. Trúi því alveg. Þau voru ekki par þá og mér skilst að föðuramma mín hafi lagt það til að pabbi byði henni til dvalar í sveitinni með þungann. Enda móðuramma mín á þeim tíma ein með 6 börn. Ég lít á þetta sem mína blessun. Hefur gengið vel síðan og ég hef bara spjarað mig ágætlega þótt ég segi sjálfur frá. Ég hef fengið að prófa alls konar um ævina. Eins og þeir vita sem hafa fylgst með blogginu mínu undanfarin ár.

Það var ekki lagt að mér að fara í langskólanám en ég var vel studdur til að gera það sem mig langaði. Og þar sem föðuramma mín sagði víst, þegar ég var mjög ungur, eftir að hafa horft á mig reyna að negla nagla í spýtu, að þessi drengur yrði aldrei smiður þá var það afgreitt. Ömmubræður mínir voru nefnilega margir miklir handverksmenn til handa og kunnu að búa til fallegt.

Þannig að mín örlög urðu þau að ég endaði sem lögfræðingur. Eftir að hafa velt fyrir mér um stund hvort væri áhugaverðara að verða lögfræðingur eða líffræðingur. En þetta var áður en Kári Stefáns kom heim með Decode. Ég sá bara ekkert annað fyrir mér á þeim tíma en að ég hefði orðið kennari, ef ég hefði lært líffræði. Og þá væri ég alltaf í verkföllum. Enda upplifði ég tvö slík sem menntaskólanemi. Að því sögðu tek ég fram að ekki er við kennara að sakast heldur kerfið sem við höfum búið þeim og okkur.

Pólitíkin.

Ég veit ekkert alveg af hverju ég varð hægri maður. Sennilega hefur það eitthvað með það að gera hvað var fyrir manni haft. Í sveitinni voru keypt nokkur blöð og þar voru fyrirferðamest Mogginn og Tíminn. Sjallar og Framsókn. Föðurbræður mínir aðhylltust hvorn sinn flokkinn. En það var samt ekkert mikið talað um pólitík nema rétt um kosningar. Og þegar þær voru fékk ég að horfa á sjónvarp lengi, lengi, lengi. Og svo lengi stundum að ég vissi ekki hvort það var dagur eða nótt. Og var jafnvel sofandi þegar beljur voru sóttar að morgni, sem var mitt hlutverk á þessum árum.

En á þessum árum við þetta uppeldi varð þessi vísa til af kúasmala sem var ca. 9 eða 10 ára gamall:

Sjálfstæðisflokkurinn bestur er,
Framsóknarflokkinn næst ég tel,
Alþýðuflokkurinn ekkert sér
og Alþýðubandalagið ekkert er.

En af hverju hægri maður?

Jú, að sjálfsögðu munu vinstri menn segja að ég hafi einfaldlega verið heilaþveginn ungur og geti ekki skipt um skoðun þess vegna. Og sem ég hef vissulega heyrt.

Það er bara í fínu lagi og lýsir best þeirra eigin hugsunarhætti. En staðreyndin er sú að ég hef reynt að kynna mér söguna og lesið mér til um aðra strauma og stefnur. Ég hef reynt að læra af sögunni. Móta mér mínar eigin skoðanir á því hvernig mér hugnast sjálfum að þjóðfélagið og samfélagið eigi að virka.

Mér finnst Geir Haarde orða hægri stefnuna vel í nýútkominni ævisögu hans: ... þeirri grundvallarahugmynd að hver einstaklingur ætti að hafa frelsi og skilyrði til að njóta og þroska hæfileika sína og atorku fyrir sjálfan sig og samfélagið allt en yrði jafnframt að bera ábyrgð á gjörðum sínum og orðum. Allir einstaklingar ættu að hafa möguleika á að leita lífshamingjunnar með þeim hætti sem þeir teldu sér fyrir bestu innan ramma viðtekinna samfélagsreglna. Með þeim hætti fengi fjölbreytileiki mannlífsins best dafnað og einstaklingar væru ekki allir steyptir í sama mót eins og í þjóðfélögum þar sem hóphyggja er ríkjandi en umburðarlyndi fyrir viðhorfum annarra víkjandi. Þannig mætti einnig skapa efnahagsumgjörð sem veitti einstaklingum, fyrirtækjum þeirra og samtökum, svigrúm til að spreyta sig og vera sinnar eigin gæfu smiður. Slík umgjörð tryggir jafnframt að sem mest verði til ráðstöfunar fyrir þá sem minna mega sín eða standa af einhverjum ástæðum höllum fæti í lífinu en umhyggja og virðing fyrir þeim er mikilvægur þáttur í þeirri hugmyndafræði ...

Þetta er mín eigin skoðun en ég virði skoðanir annarra þótt þær séu ekki þær sömu og mínar eigin. Og ég trúi því að það sé mér hollt að aðrir hafi aðrar skoðanir ef svo skyldi vilja til að mínar skoðanir væru ekki réttar. Sem að sjálfsögðu getur gerst (en auðvitað ekki líklegt (!)). Og þess vegna er kannski ágætt að við búum við samsteypustjórnir þótt ég fái ekki alltaf öllum mínum skoðunum framgengt í þeim.

Og einu sinni kaus ég næstum ekki Sjálfstæðisflokkinn. Það var eftir hrun. Ég var ekki par ánægður með ástandið frekar en aðrir og fannst Sjálfstæðisflokkurinn bera mikla ábyrgð. Meira að segja svo mikla að ég held ég hafi látið hafa það eftir mér einhvers staðar að við ættum að hætta að vera með handónýta íslenska þingmenn og gangast aftur undir erlend yfirráð. En þetta var auðvitað sagt í hálfkæringi og uppnámi vegna ástandsins. En það fór samt svo að ég kaus Sjálfstæðisflokkinn. Ástæðan var einfaldlega sú að eins og talsmenn annarra flokka töluðu á þessum árum þá leist mér ekki vel á blikuna. Því var ljóst í mínum huga að Sjálfstæðisflokkurinn yrði að hafa eins sterka rödd á Alþingi og hægt væri til að spyrna við fótum í stjórnarandstöðunni og verja hægri stefnuna gegn vinstri sósíalismanum sem var í pípunum.

Og þá má spyrja, fyrst ég hef þessar miklu skoðanir, af hverju fór ég ekki í pólitík?

Ég ætlaði þangað og varð virkur í pólitík um stund. Fór í stjórn Sjálfstæðisflokksins í Kópavogi og kynntist þar mörgu góðu fólki. Og ég valdi mér málaflokk. Málefni aldraðra. Fannst ekki nógu vel hugað að þeirra þörfum. Það var fyrir næstum 20 árum. Þá fékk ég ólæknandi blóðkrabbamein sem tók hug minn allan og ég ákvað að hætta afskiptum af pólitík. Og nú er ég ennþá lifandi og 20 árum nær því að verða gamall. Já og talandi um það. Í vikunni sótti ég málþing á vegum HÍ ofl. í tilefni af hundrað ára afmæli Vatnalaga sem tóku gildi 1. janúar 1924. Og það var eins og ég væri kominn aftur í lagadeildina árið 1990. Þarna sá ég marga af mínum fyrrum mentorum á þeim árum, sumir orðnir ansi gamlir á meðan aðrir voru furðu lítið breyttir. Einn reyndar augljóslega með sama hárgreiðslumeistara og pabbi. Litur sem mér finnst alls ekki fallegur. Já og þarna sá ég unga prófessora sem ég mundi ekkert eftir meðan ég var í náminu en hef vissulega séð síðan. Og sumir hafa skrifað merkilegar bækur sem eru góðar. Já og þarna sá ég haug af dómurum. Alls konar dómurum. Fyrrverandi dómurum og núverandi dómurum. Dómara sem jafnvel langar að hætta að vera dómarar eða dómarar sem vilja verða öðru vísi dómarar. Komast á næsta stig fyrir ofan það stig sem þeir eru núna á. Það er gott fyrir bæði þá, þær, þau og okkur hin. Já og lögmennirnir. Þetta eru sko engin smámenni. Klappandi hver öðrum á axlirnar og hlæjandi hrossahlátri sem glumdi um salinn. Þarna var sem sagt rjóminn kominn, jú og tveir rafmagnsverkfræðingar að sögn rektors, og ég.

Ótrúlegt að sjá hvað sumir hafa breyst. Og meira að segja bekkjarfélagar mínir. Þetta er bara að verða síðmiðaldra fólk! Það er ákaflega heppilegt hvað ég líkist þeim lítið.

En að bókardómum.

Í inngangi vísaði ég til þess að ég hefði lesið nokkrar bækur. Ein af þeim er bók eftir Hlyn Níels Grímsson lækni. Súkkulaðileikur. Hlyni kynntist ég ágætlega þegar ég starfaði sem framkvæmdastjóri Læknafélags Íslands á árunum 2002-2007. Við vorum saman í samninganefnd lækna um tíma og varð ágætlega til vina þá. Eftir veru mína hjá læknafélaginu hafa leiðir okkur stundum legið saman, þó ekki oft, og þá helst í gegnum fésbók. Þegar hann tilkynnti um útgáfu sína á bókinni Súkkulaðileikur, pantaði ég bók hans. Hann bað kurteislega fésbókarvini sína að birta ritdóma um bókina, ef þeir hefðu nennu til. Ég gerði það og finnst bókin góð. Bókin er gagnrýnin á samtímann og höfundur hlífir fáum. Hann fer ekki í manngreinaálit heldur beinir hvössum stíl sínum til að benda á ýmsar brotalamir. Að mati höfundar virðist spilling og vangeta vera víða í samfélaginu.

Björn Þorláksson þekki ég úr menntaskóla MA og við höfum á ská tengst fjölskylduböndum þótt ekki séum við nátengdir. Ég hef fylgst með málefnum hans í gegnum fésbók í nokkur ár, enda notar hann þann miðil vel.

Þegar hann hóf að auglýsa bók sína Besta vin aðal á fésbókarsíðu sinni til fjáröflunar rann mér blóðið til skyldunnar og keypti af honum bókina. Og las hana. Síðan opna ég ekki fésbókina öðru vísi en að sjá Björn auglýsa bók sína með lofsamlegum umsögnum um bókina. Og þær eru margar. Svo margar að forleggjarinn er að sögn að láta prenta annað upplegg.

Þetta er virkilega vel gert hjá Birni. Því eins og hann sjálfur lýsir þá er þetta gerlegt með vinum hans á fésbók. Meginstraumsmiðlar taka nefnilega bókina ekki til umfjöllunar.

Og af hverju skyldi það nú vera?

Kannski er það vegna efnistakanna. Strax í inngangi er tónninn sleginn rækilega með umfjöllun um Bjarna Ben og augljóst hvaða hug höfundur hefur til hans. Þá næst ber hann saman meðferð blaða- og fréttamanna á frambjóðanda til forseta, Höllu Hrund, sem höfundi er greinilega þóknanleg. Honum finnst kollegarnir gera mikinn mannamun hvenær þeir setja á sig silkihanskana og hvenær þeir taka þá af. Hann skýtur fast á kollegana og finnst þeir oft vera vanmáttugir.

Höfundur segist leggja í dóm lesenda hvort Besti vinur aðal, sem sé yfirlit pælinga, skoðana og rannsókna verði til gagns í þjóðmálaumræðu.

Vegna upptakts í inngangi og efnistaka fellur bókin að þessu leyti. Hún getur ekki orðið til gagns í þjóðmálaumræðu. Höfundur staðsetur sig rækilega. Þeir sem eru sammála lífsskoðunum og afstöðu höfundar elska bókina. Hinir gera það ekki. Og ég er ekki viss um að margir þeirra komi til með að lesa bókina. Bókin verður því hróp í bergmálshelli.

Þetta er samt lipurlega skrifuð bók og lítið um stafavillur því Björn er mjög vel pennafær.

En hann velur viðmælendur eftir sínum þörfum sem hann veit fyrirfram hvaða skoðanir hafa á hlutunum og þær falla oftast að hugmyndafræði höfundar. Brynjar Níelsson er þar undantekningin. Enda fjallar höfundur með öðrum hætti um samtal sitt við hann en aðra viðmælendur. Hann bendir m.a. á að Brynjar sé pólitískur refur og liðtækur spunameistari. Samherjamálið er höfundi hugleikið. Hann nefnir ýmis dæmi þar sem hann telur vera um að ræða spillingu. Allt eru þetta dæmi sem hafa margoft áður verið til umfjöllunar. Það kemur fátt nýtt fram í bókinni heldur er höggvið í sama knérunn og hefur margoft verið gert. Helst má nefna sögur hans sjálfs um samskipti við fyrrum ráðherra, sem honum finnst rétt að rifja upp að hafi verið fyrrum Samherjaskipstjóri, og síðar við sjálfan Samherjaforstjórann. Og við þær sögur renna upp hugrenningatengsl við nýútkomna bók Ólafs Ragnars Grímssonar þar sem hann segist engu hafa breytt eða bætt við dagbókarfærslur sínar. Heimildarmenn Björns eru æði oft nafnlausir af ótta við spillingaröflin. Og hann sleppir miklu. Mörgum dæmum öðrum sem ratað hafa í fjölmiðla í gegnum árin. En það eru líka dæmi sem snúa ekki að Sjálfstæðismönnum.

Í bókinni er mikið orðasalat. En æði oft innihaldslítið. Nema kannski þegar höfundur talar um sjálfan sig. Sem hann gerir oft. Að sumu leyti má líta á bókina sem upptakt að sjálfsævisögu. Merkilegt hvað margir höfundar þurfa að koma sjálfum sér að í skrifum sínum án þess að vera að skrifa ævisögu!

Í bókinni eru dylgjur, margar. Hálfkveðnar vísur sem eiga að sýna spillingu. Má sem dæmi nefna þegar höfundur segist ekki staðhæfa að spillt öfl hafi brugðið fyrir hann fæti en vísar síðan til þess að í lögfræði sé til hugtak sem kallast skynsamlegur vafi. Punktur.

Orðhengilsháttur, tittlingaskítur, þöggun, mælskubrögð eru allt orð sem höfundur notar um þá sem hann segir reyna að trufla einbeitingu almúgans við greiningu á kjarna málsins. Sækir hann þessi orð í skrif listaskáldsins Halldórs Laxness í Innansveitarkróniku hans. En það má allt eins nota þessi sömu orð til lýsingar á Besta vin aðal. Aðferðafræði þessara orða er hiklaust beitt til að undirbyggja þá miklu spillingu sem höfundur telur einkenna marga innan Sjálfstæðisflokksins.

Ég ætlaði alls ekki að taka bókina Besta vin aðal til umfjöllunar. Höfundur má vel hafa sínar skoðanir á Sjálfstæðisflokknum og einstökum persónum í honum án afskipta minna.

En það var tvennt sem fékk mig til að skipta um skoðun. Höfundur fór í framboð korteri eftir útkomu bókarinnar. Og hann fer mikinn á fésbókarsíðu sinni um Hvalamálið.

Það að höfundur ákvað að fara í framboð fyrir stjórnmálaafl setur bók hans í annað samhengi. Vissulega var höfundur ekki hlutlaus samfélagsrýnir þegar hann skrifaði bókina. Hann var augljóslega með markmið sem hann kemur rækilega til skila í bókinni. En með framboðinu verður hann beinn þátttakandi í kapphlaupinu um atkvæði kjósenda. Og beinir með því kastljósinu enn frekar að sjálfum sér og því stjórnmálaafli sem hann býður sig fram fyrir.

Og hann beitir bókinni hiklaust í stjórnmálabaráttu sinni. Þegar honum er bent á að hann sé mögulega á gráu svæði með þessu framboði sínu ýfist hann upp og segir á móti að hann hafi skrifað bók um spillingu og ætti að þekkja hana. Og hvernig gagnast það honum? Er hann orðinn handhafi sannleikans eftir skrifin? Kannski Besti vinur aðal?

Björn skrifar texta á heimasíðu sína um mikla spillingu innan Sjálfstæðisflokksins með því að Jón Gunnarsson var gerður að aðstoðarmanni Bjarna Ben í ráðuneyti matvæla. Þessum texta er dreift víða, enda telst Björn núna af sumum sérfræðingur í spillingu.

Hann segir að ef ekki hefði verið sagt frá hinni leyndu upptöku þá hefðu Jón, Bjarni og Kristján Lofts komist upp með að gefa út hvalveiðileyfi. Þetta sé enn eitt dæmið um skefjalausa spillingu sem hann telur styðja að sínu mati við trúverðugleika Besta vinar aðal. Já og ekki gleyma því að hann segir að sennilega hagnist ættingjarnir um hundruð milljóna. Sennilega. Dylgjur.

Þarf ekki að staldra aðeins við? Skv. lögum er heimilt að veiða hval. Ráðherrar VG komust upp með að gefa ekki út hvalveiðileyfi í raun. Það var í trássi við lög. Má sem sagt fara á svig við lög ef það hentar málstaðnum? Er það ekki spilling? Kannski efni í aðra bók? Hvenær þarf að breyta lögum til að þurfa ekki að fara eftir þeim og hvenær þarf þess ekki? Hvaða skoðanir réttlæta að ekki sé farið að lögum?

Þetta er orðið ansi öfugsnúið. Hver er nú besti vinur aðal? Riddari lyklaborðsins, margreyndur fjölmiðlamaður réttlætir lögbrot ráðherra VG. Og fer sjálfur í framboð. Og sakar alla aðra um spillingu.

Ætli ég sé ekki núna orðinn besti vinur aðal?

Gunnar Ármannsson

Þessi fleygu orð Jóns Hreggviðssonar úr Íslandsklukku Halldórs Kiljan Laxness flugu mér í hug eftir að hafa hlustað á þáttinn Þetta helst á Ruv.is frá 3. janúar sl. Útgangspunktur umfjöllunarinnar er sagður sá að fjalla um stöðu Tómasar Guðbjartssonar við LSH vegna plastbarkamálsins.

Ástæða þess að ég hlustaði á þáttinn voru skrif Magnúsar Karls Magnússonar, læknis og kennara við læknadeild HÍ, sem hann birti á fésbókarsíðu sinni í tilefni umfjöllunar þáttarins um stöðu Tómasar. Honum fannst umfjöllunin ekki fagleg og að skortur væri á vönduðum fréttaflutningi um málið. Þar sem ég átti fyrir höndum kennslu 6. árs læknanema við HÍ um lækna og lögfræði ákvað ég að lesa sjálfur ítarlega og að flestra mati vandaða skýrslu sérstakrar rannsóknarnefndar undir forsæti Páls Hreinssonar um þann hluta málsins sem snýr að aðkomu íslenskra heilbrigðisstarfsmanna og stofnana. Sú skýrsla kom út 6. nóvember 2017.

Kveikjan að umfjöllun í þættinum Þetta helst á Rúv er væntanlega tilkynning frá skrifstofu forstjóra LSH á heimasíðu þann 15.12. sl. og í framhaldinu umfjöllun í fjölmiðlum um plastbarkamálið. Ástæða tilkynningarinnar frá skrifstofu forstjóra virðist vera sú að lögmaður ekkju Andemariam Beyene, Sigurður Guðni Guðjónsson, sendi forstjóranum erindi þar sem hann óskaði þess að spítalinn myndi kynna erindið fyrir ríkislögmanni með það í huga að sátt yrði gerð um bætur til handa ekkjunni með hans aðkomu.

Spítalinn vísar einnig til þess að í kjölfar dóms yfir Paolo Macchiarini sl. sumar hafi spítalinn ákveðið að taka málið til umfjöllunar að nýju með hliðsjón af þætti spítalans í meðferð fyrsta sjúklingsins sem undirgekkst aðgerð hjá Macchiarini.

Það þarf ekki að koma á óvart að íslenskir fjölmiðlar sýni málinu áhuga og rifji upp helstu atvik málsins enda hefur það vakið heimsathygli allt frá árinu 2011.

Nálgun þáttastjórnanda í þættinum Þetta helst kemur hins vegar á óvart og hlýtur að kalla fram spurningar um tilgang þáttastjórnandans með nálgun sinni.

Síðan skýrsla rannsóknarnefndarinnar kom út hefur fátt gerst annað í málinu en að grein sú sem birt var í Lancet um aðgerðina hefur verið dregin til baka og Macchiarini hefur nú hlotið tveggja og hálfs árs dóm í fangelsi fyrir sinn þátt í málinu. Var hann fundinn sekur um grófa líkamsárás. Var tekið fram í dómnum að ekki væri efast um að læknirinn hafi vonast eftir því að aðferð hans myndi virka en engu að síður hefði hann hagað sér með saknæmum ásetningi. Rannsókn hefði sýnt að læknirinn hafi gert sér grein fyrir áhættunni og að aðferð sú sem hann beitti myndi valda sjúklingum líkamlegum meiðslum og þjáningum. Hann hafi hins vegar kært sig kollóttan um áhættuna.

Í ljósi þess að lítið nýtt hefur komið fram, og alls ekkert sem varðar Tómas, af hverju er þá þessi áhersla þáttastjórnanda á stöðu Tómasar við LSH?

Ef það er svo að einhverjum líki ekki við Tómas eða hvernig hann hefur kosið að hafa samskipti við fjölmiðla á undanförnum árum er þá hægt að panta umfjöllun á Rúv, nafnlaust, um þau samskipti og gera þau tortryggileg? Hvað hafa ýmis samskipti Tómasar við fjölmiðla vegna annarra mála með plastbarkamálið að gera?

Rannsóknarnefndin tók m.a. samskipti Tómasar við fjölmiðla vegna plastbarkamálsins til sérstakrar skoðunar og skilað niðurstöðu sinni um þau árið 2017. Nefndin komst að þeirri niðurstöðu, hvað varðar þennan þátt málsins, að Tómas hefði haft uppi villandi ummæli opinberlega og gert með því hlut sinn í aðgerðinni meiri en efni hafi staðið til. Það hafi síðan valdið því að í opinberri umræðu hafi orðið óljóst hver ábyrgð Tómasar hefði verið við framkvæmd aðgerðarinnar, þegar fréttir bárust af því að öll opinber leyfi hefði skort fyrir framkvæmd hennar. Hér er rétt að staldra sérstaklega við. Niðurstaða nefndarinnar um þennan þátt er alls ekki hafin yfir gagnrýni hvað varðar þá ályktun að Tómas hafi gert sinn hlut meiri en efni hafi staðið til. Nefndin byggir þessa niðurstöðu á því að Tómas hafi viðhaft orðalagið VIÐ um þætti í meðferðinni sem hann hafi sjálfur ekki tekið þátt í eða eingöngu horft á. Hér er rétt að hafa í huga að þeir þættir sem þarna ræðir um eru ekki flóknar læknisfræðilegar aðgerðir heldur einföld læknisfræðileg framkvæmd eins og að taka stofnfrumur úr Andemariam eða bera þær á plastbarkann. Þá er sagt að hann hafi ekki tekið þátt í að taka slímhúð úr koki og festa inn á plastígræðið. Hins vegar átti hann, ásamt öðrum aðalskurðlækni, þátt í að gera aðgerð á Andemariam og ná út æxlinu sem var mjög flókið verkefni. Í því verkefni voru margir viðstaddir sem þó tóku ekki þátt í þeim hluta aðgerðarinnar. Með því að nota orðið VIÐ um allan hópinn sem stóð að aðgerðinni má þá alveg eins segja að Tómas hafi verið að gera hlut þeirra meiri en efni hafi staðið til. Um er að ræða teymisvinnu margra þar sem hlutverk hvers og eins er vel skilgreint fyrirfram og því eðlilegt að meðlimir hópsins tali um sig sem slíkan, þ.e. sem hluta af hópi. Það hefði í raun verið beinlínis skrítið ef svo hefði ekki verið gert í almennri frásögn heldur hefði hver og einn af hópmeðlimum farið að skilgreina nákvæmlega í hverju hann tók þátt og hverju ekki.

Þá er rétt að hafa í huga að það stóð ekki til að Tómas tæki þátt í aðgerðinni fyrr en með mjög stuttum fyrirvara. Og til að byrja með neitaði Tómas því að hann gæti tekið þátt þar sem hann væri upptekinn við annað. Það var hins vegar lagt hart að honum að koma og taka þátt þar sem það var hann sem gerði aðgerðina á Andemariam árið 2009 og lokaði honum eftir þá aðgerð. Macchiarini og stjórnendur á Karolinska háskólasjúkrahúsinu óskuðu eftir aðkomu Tómasar. Hér er vert að hafa í huga að áður en fyrsti sjúklingurinn í þessa aðgerð kom til sögu, Eritríumaðurinn Andemariam frá Íslandi, hafði Karolinska Institutet (KI) með Karolinska háskólasjúkrahúsið sem samstarfsaðila, framtíðarsýn sem hafði það að markmiði í náinni framtíð, að geta gert þess konar aðgerðir sem voru gerðar. Þ.e. áður en Macchiarini kom til sögunnar. KI hafði hins vegar þær væntingar að Macchiarini myndi styrkja bæði klíníska og vísindalega endurnýjunarlæknisfræði (regenerativ medicin). Það var við framangreindar aðstæður sem fulltrúi Sjúkratrygginga á Íslandi lagði sérstaklega til að málið yrði tekið upp við stjórnendur Landspítala og var það gert og samþykkt. Landspítalinn greiddi Tómasi laun og ferðakostnað vegna aðgerðarinnar. Það hafði einnig þýðingu í þessu samhengi að fyrir lá að Tómas átti að sjá um eftirlit á Íslandi eftir aðgerðina.

Á þeim tíma sem aðgerðin var gerð voru engar grunsemdir um að Macchiarini væri svikahrappur. Það hafði því enginn úr teyminu sérstaka ástæðu til að reyna að aðgreina sig frá honum eða störfum hans. Því var ekki nein sérstök ástæða fyrir nokkurn úr teyminu að hafa fyrirvara á aðkomu sinni að verkefninu. Það að í ljósi sögunnar hafi það orðið tímabundið óljóst hver ábyrgð hvers og eins úr teyminu væri á einstökum verkefnum við aðgerðina skiptir í raun og veru engu sjálfstæðu máli hvað varðar hina endanlegu ábyrgð. Hún skýrðist við rannsókn málsins. Aðkoma allra sem að aðgerðinni komu var rannsökuð sérstaklega þegar í ljós var komið að svik voru í tafli. Í þeirri rannsókn kom fram að Tómas kom ekkert að þeim þætti meðferðarinnar sem flokkaðist undir tilraunstarfsemi í aðgerðinni. Og hér er einnig rétt að hafa í huga að í samningi Sjúkratrygginga við Karólinska var sérstaklega tekið fram að Sjúkratryggingarnar myndu eingöngu greiða fyrir þann hluta meðferðar sem teldist til gagnreyndrar læknismeðferðar- og ekkert fyrir þann hluta sem teldist til tilraunameðferðar. Að auki var tekið sérstaklega fram að ef Andemariam myndi þarfnast eftirmeðferðar á Karolinska þá myndi íslenska ríkið eingöngu greiða fyrir það ef um væri að ræða afleiðingar vegna hinnar gagnreyndu læknismeðferðar en ef kostnaður tengdist tilraunmeðferð þá myndi Karolinska greiða. Því var ekki um það að ræða að íslenskir skattgreiðendur væru að greiða fyrir tilraunameðferð þar sem hinn ábyrgi aðili var dæmdur fyrir líkamsárás, eins og haldið er fram í umfjöllun á Rúv í viðtali við Björn Zoega, stjórnarformann Landspítalans.

Meginniðurstaða nefndarinnar er sú að í ljósi allra málavaxta var tilvísun Tómasar á Andemariam til Karolinska eðlileg. Nefndin sá ástæðu til að taka fram sérstaklega (bls. 217) að þótt við hafi bæst síðar að meta einnig hvort ígræðsla væri fýsilegur kostur, hafi tilvísun Tómasar gert ráð fyrir því að Andemariam kæmi til Íslands þremur dögum eftir mat sænsku læknanna og að síðan yrði í framhaldinu tekin ákvörðun um hvaða úrræði hentaði Andemariam best og hann sendur síðar aftur til Svíþjóðar í þá aðgerð.

Í umfjöllun þáttarins segir viðmælandi þáttastjórnanda að nefndin geri margvíslegar athugasemdir við störf Tómasar. Og í inngangi þáttarins er vitnað til 9 ónafngreindra lækna um að Tómas þurfi að sæta ábyrgð fyrir þátttöku sína í málinu. Og að sumir telji að hann verði að hætta störfum við spítalann svo afdrifarík hafi þátttaka hans verið.

Skýrsla rannsóknarnefndarinnar styður framangreindar ályktanir ekki. Það eru vissulega gerðar athugasemdir við ákveðna þætti en þeir lúta m.a. að vinnubrögðum innan spítalans og varða Tómas ekki sérstaklega. Má þar t.d. nefna færslur í sjúkraskrár þegar verið er að senda sjúklinga til aðgerða erlendis. Nefndin sá sérstaka ástæðu til að nefna að þessi ábending ætti erindi við flesta lækna sjúkrahússins og e.t.v. aðra starfsmenn, svo sem ritara. Þá gerði nefndin ákveðnar athugasemdir við þátttöku Andemariams í umræddu málþingi og jafnframt lagði nefndin til ákveðnar breytingar sem varða vísindasiðanefnd. En hvað varðar Tómas sérstaklega þá er meginniðurstaðan sú að Tómas hafi ekki brotið af sér heldur fyrst og fremst haft hagsmuni Andemariam í fyrirrúmi. Og það svo mjög að hann hafi gert mun meira heldur en til hafi verið hægt að ætlast. Nefndin kemst hins vegar að þeirri niðurstöðu að Tómas hafi látið Macchiarini gabba sig með því að breyta texta í bréfi til Macchiarini sem hann hélt að ætti að nota til þess að fá leyfi vísindasiðanefndar fyrir plastbarkaígræðslu ef til hennar myndi þurfa að grípa. Með því hafi hann tæplega fylgt eftir fyrirmælum 11. gr. læknalaga. Hér er rétt að hafa í huga að í sænskri rannsókn var komist að þeirri niðurstöðu að samskipti sænsku lyfjastofnunarinnar og Karolinska/KI hafi verið verulega ábótavant og séu í reynd rót þeirra vandamála sem sköpuðust. M.a. var bent á að ekkert hafi komið fram við rannsókn málsins um að formleg samskipti þessara aðila hafi átt sér stað meðan á starfseminni stóð, hvað snertir t.d. formsatriði vegna leyfisveitinga eða skilgreiningar og afmörkunar til að hægt væri að þróa starfsemina innan gildandi lagaramma. Á þessu samskiptaleysi þar til bærra aðila í Svíþjóð gat Tómas enga ábyrgð borið.

Allt framangreint hefur legið fyrir síðan skýrsla rannsóknarnefndarinnar var birt 6. nóvember 2017. En þáttastjórnandi kaus að láta umfjöllun sína snúast um persónu læknisins Tómasar og meintrar óánægju nafnlausra kollega hans með framgöngu hans í fjölmiðlum. Skýrsla nefndarinnar fjallaði að óverulegu leyti um þennan þátt og er aukaatriði í plastbarkamálinu.

Sé það svo að ónafngreindum læknum finnist Tómas fara offari í samskiptum við fjölmiðla á að taka slíkt mál upp á öðrum vettvangi, t.d. annað hvort innan spítalans sjálfs eða Læknafélagsins. Það að tengja þessa óánægju við plastbarkamálið er hins vegar grafalvarlegt mál því með því er verið að láta líta svo út að Tómas hafi brotið af sér með ámælisverðum hætti og að því ýjað að hann verði að bera sérstaka ábyrgð þess vegna. Mögulega hætta störfum við spítalann svo afdrifarík hafi þátttaka hans verið. Þegar fyrir liggur í skýrslu rannsóknarnefndar með skýrum hætti að Tómas braut ekki af sér með ámælisverðum hætti í málinu.

Umfjöllun þáttastjórnanda hefur verið ósanngjörn, einhliða og beinlínis villandi.

Má benda á tvennt til viðbótar í því samhengi.

Annars vegar er á það bent að sá hluti málsins sé óuppgerður sem varðar bætur til ekkju Andemariam í samræmi við ábendingar rannsóknarnefndarinnar. Það er út af fyrir sig rétt en það er ekki skýrt nánar í hverju ábendingar nefndarinnar felast. En ábending nefndarinnar er nefnilega mjög sértæk.

Nefndin komst að þeirri niðurstöðu að rannsóknir sem gerðar voru hér á landi á Andemariam eftir meðferðina hefðu fallið undir að vera leyfisskyldar vísindarannsóknir. Slíkt leyfi hafi hins vegar ekki legið fyrir. Nefndin hins vegar segir að þarna hafi ekki verið um að ræða ásetning og lagði það sérstaklega á sig að grafast fyrir um í hverju misskilningur gæti hafa falist. Jafnframt taldi nefndin að meðferð persónuupplýsinga um Andemariam í þágu vísindagreinarinnar sem birtist í Lancet hefði verið ábótavant.

Af framangreindu tilefni telur nefndin ástæðu til að Landspítali taki til athugunar hvort rétt geti verið að veita ekkjunni fjárhagsaðstoð í því skyni að ráða lögmann til að fara yfir það hvort mögulega sé um bótaskyld atvik að ræða, þ.e. vegna skorts á leyfi til vísindarannsóknar og vegna meðferðar á persónuupplýsingum. Nefndin slær því alls ekki föstu að bótaskylda sé fyrir hendi en að aðstoða eigi ekkjuna við að fá úr því skorið. Það vekur aftur á móti athygli að nefndin tók það sérstaklega fram að það vekti undrun að Karólinska háskólasjúkrahúsið hefði ekki haft samband við ekkjuna til þess að fara yfir mögulega bótaskyldu fyrir þau mistök sem gerð voru í aðgerðinni sjálfri.

Hins vegar þá endaði þáttastjórnandinn á því að setja málið þannig upp að spyrja hvort ekki þyrfti að rannsaka aðkomu annarra sem tóku þátt í aðgerðinni þegar fyrir lægi að búið er að dæma höfuðpaurinn fyrir sinn þátt. Viðmælandinn bætti um betur með því að taka fram að málið hafi aldrei komið til kasta lögreglu hér heima. Svo mörg voru þau orð og þættinum lokið.

Hvaða spurningar eru þá hlustendur skyldir eftir með? Braut Tómas af sér með refsiverðum hætti? Á eftir að dæmi Tómas til refsingar? Mun íslenska lögreglan rannsaka aðkomu Íslendinganna að málinu? Já það er nefnilega það, er nema von að spurt sé hvenær drepur maður mann og hvenær ekki?

Þessi framsetning er með eindæmum lúaleg. Með þessari fullyrðingu tek ég undir með Óðni Jónssyni, fyrrverandi fréttastjóra Rúv, þar sem hann segir í athugasemd við fésbókarfærslu Magnúsar Karls: Það er auðvitað ekki boðlegt að vitna í ónafngreinda einstaklinga til að grafa undan mannorði nafngreindrar persónu. Það er ekki fréttamennska heldur lúaleg aðför.

Það er ekkert í skýrslu rannsóknarnefndarinnar sem gefur í skyn að Tómas hafi brotið af sér með refsiverðum hætti. Íslensk löggæsluyfirvöld eru fullfær um að meta það sjálfstætt hvort þau telji ástæðu til að taka upp rannsókn á meintu sakamáli eða ekki. Það hefur ekki verið gert og verður ekki gert.

Í Svíþjóð voru allir sem komu að málum Andemariam til rannsóknar. Að endingu var einn ákærður og hann síðar sakfelldur. Rannsókn á öðrum var felld niður þar sem ekki var talið líklegt að frekari rannsókn myndi leiða til sakfellingar. Refsiþætti málsins í Svíþjóð er þar með lokið.

Að lokum.

Heilbrigðisstarfsfólk sem lendir í kastljósi fjölmiðla er almennt í veikri stöðu ef bornar eru sakir á það. Það er ekki auðvelt að sitja undir rangindum og einhliða málflutningi. Það er ekki skrítið að þeir sem fyrir slíku verða geti þurft að draga sig í hlé, a.m.k. tímabundið. En vonandi eingöngu tímabundið.

Á Íslandi er skortur á heilbrigðisstarfsfólki. Á sumum sviðum mjög mikill skortur. Sérstaklega þegar um er að ræða mjög sérhæft heilbrigðisstarfsfólk.

Það varðar öryggi sjúklinga ef mjög sérhæfðu starfsfólki er gert ókleift að sinna störfum sínum.

Um höfund.

Undirritaður er lögmaður og var framkvæmdastjóri Læknafélags Íslands á árunum 2002-2009. Síðan þá hefur undirritaður látið sig heilbrigðiskerfið varða á margvíslegan hátt. M.a. með stundakennslu við Læknadeild HÍ frá árinu 2009 og kennt þar um þagnarskyldu lækna. Frá árinu 2022 einnig sinnt stundakennslu hjá 6. árs læknanemum um löggjöf á sviði heilbrigðismála.

Ég þekki Tómas Guðbjartsson ekki persónulega. Á árum mínum sem framkvæmdastjóri Læknafélagsins hitti ég Tómas nokkrum sinnum en ekki síðar.

Magnús Karl þekki ég ekki persónulega en hitti hann í einhver skipti á árum mínum hjá Læknafélaginu.

Runólf Pálsson forstjóra Landspítala og Björn Zoega stjórnarformann Landspítala þekki ég ekki en hef hitt báða.

Sigurð Guðna Guðjónsson lögmann þekki ég ekki en hef hitt.

Hef notið þjónustu starfsmanna Landspítalans margítrekað, þó aldrei Tómasar, og er atvinnumaður í nokkrum sjúkdómum sem sjúklingur.

Af tilefni frétta í dag.

Tvær vinnustöðvanir hjá flugumferðarstjórum eru nú að baki. Sú þriðja boðaða er nk. mánudag og hefur Félagsdómur í dag komist að þeirri niðurstöðu að boðunin sé lögleg. Eins og staðan er núna eru yfirgnæfandi líkur á að hún komi til framkvæmda.

Í Vísbendingu, birt í dag 15. desember 2023, er grein eftir hagfræðing BHM þar sem hann bendir m.a. á að sumir hópar, hluti millistéttarinnar og efri tekjuhópar, hafi setið eftir um langt skeið meðan félagsmenn sumra stéttarfélaga hafa upplifað verulega kaupmáttaraukningu.

Hagfræðingurinn bendir á að þessir hópar, sem hafa setið eftir, munu leitast við að verja hlutfallslaun sín og sækja bætur aftur í tímann í komandi kjarasamningsgerð. Komið gæti til átaka á vinnumarkaði, í það minnsta ef almenni markaðurinn og opinberi markaðurinn taka ekki tillit til þarfa hvors annars.

Hann bendir á að hverfa þurfi af þeirri braut að krefjast krónutöluhækkana og krónutöluþaks hjá öllum hópum launafólks. Staðreyndin sé sú að hluta millistéttarinnar hafi verið gert að undirgangast kaupmáttarrýrnun frá 2019, að kröfu almenna markaðarins og með samþykki stjórnvalda.

Það eru í gangi verkföll og það stefnir í fleiri verkföll.

Það minnti mig á efni sem ég las um fyrir nokkrum árum og hef rifjað upp. Ég sakna þess að hafa aldrei rekist á opinbera umræðu um efnið.

Sýndarverkföll.

Þeim hefur verið beitt í einhver ár með því er að virðist með nokkrum árangri í Ísrael og á Ítalíu. Því þá ekki Íslandi?

Í stuttu máli felast sýndarverkföll í því að launamenn halda áfram vinnu sinni en laun þeirra, meðan á sýndarverkfalli stendur, ganga til einhvers tiltekins góðgerðarmálefnis. Á sama tímabili renna allar tekjur vinnuveitanda til góðgerðarmálefnis. Með þessu móti er tjón samfélagsins takmarkað og verkfallið bitnar fyrst og fremst á deiluaðilum.

Á það hefur verið bent að bæði í Ísrael og Ítalíu er tiltölulega þróuð löggjöf á sviði félagslegra réttinda fyrir launafólk hvað varðar ráðningarsamband og vinnuskilyrði. Það sama á við á Íslandi.

En til að unnt væri að taka upp sýndarverkföll myndi þurfa heilmikla umræðu og lagabreytingar. Slíkt verður ekki gert fyrir komandi kjarasamningsgerð. En það má vel velta fyrir sér, í ljósi sögunnar á Íslandi, hvort slík umræða og vinna væri tilraunarinnar virði?

Það eru vissulega fjölmörg álitaefni sem þyrfti að leysa úr. T.d. hvernig ætti að boða slík verkföll, hvort þeir sem eru í verkfalli megi vekja sérstaka athygli á verkfallinu og þá hvernig? Hvernig skal fara með skattlagningu á tekjum sem launafólk vinnur fyrir en rennur ekki til launafólks? Á sýndarverkfall að koma í stað raunverulegs verkfalls eða á það eingöngu að vera mögulegur undanfari? Á að setja reglu um að fyrst verði að eiga sér stað sýndarverkfall áður en heimilt er að boða til raunverulegs verkfalls? Hvernig nákvæmlega á að ráðstafa fjármunum sem safnast upp í sjóð á meðan á sýndarverkfalli stendur? Hver á að sjá um ráðstöfunina? Osfrv.

Kannski er þetta vonlítil umræða og ástæða þess að þetta hefur ekki verið tekið upp víðar? Á það hefur verið bent að þar sem tjón þriðju aðila er tekið út úr jöfnunni þá verði þrýstingur ekki nægilega mikill á samningsaðila. Sumir hafa sagt að ef sýndarverkföll væru tekin upp í meira mæli þá myndi það draga úr völdum stéttarfélaga.

En það hefur líka verið bent á að þetta hafi reynst vel til að fá samningsaðila til að setjast að raunverulegu samningaborði.

Er þetta ekki umhugsunarinnar virði? Eða eru allir aðilar vinnumarkaðarins sammála um að hafa þetta óbreytt og búa við kollsteypur verkfalla reglulega inn í framtíðina?