Hugsað upphátt um nýsköpun á Íslandi og erlenda fjárfesta.

Þegar kemur að opinberri umræðu getur skipt máli hver segir hvað og hvar. Álitsgjafar svonefndir, hvort sem þeir tjá sig aðspurðir eða af eigin hvötum, geta haft áhrif á umræðuna. Fræðimenn og aðrir geta lagt umræðunni gott til með hlutlægum upplýsingum. Vandinn er hins vegar sá að ekki er alltaf auðvelt að átta sig á hvort innleggið er í raun fræðilegt og hlutlægt. Ekki síst á það við þegar pólitískar skoðanir eru færðar fram í fræðimannsumbúðum. Annar hópur og sá sem mestu skiptir í umræðunni eru þeir sem hafa verið kjörnir til pólitískra valda. Af þeim skipta eðlilega mestu máli þeir sem valdir hafa verið til ráðherradóms. Áhrif og vald þessara aðila í opinberri umræðu um mismunandi fjárfestingaráform hefur mikla vigt.  

 

Það skiptir máli hvað ráðherrar segja og hvar. Á þá er hlustað. Hvernig tala þeir? Hvaða tón slá þeir? Má búast við andstöðu þeirra eða velþóknun? Þeir geta mótað eða amk haft áhrif á almenningsumræðuna með því hvernig þeir tjá sig. Þeir geta ýtt undir hugmyndir og blásið kjarki í athafnafólk og fjárfesta. Þeir geta líka drepið niður hugmyndir og dregið þrótt og þor úr athafnafólki og fjárfestum. Flestum ráðherrum er þetta vel ljóst. Það er á hinn bóginn mismunandi hvernig ráðherrar kjósa að taka þátt í orðræðunni. Sumir kjósa að tjá sig með þeim hætti að ýta undir tortryggni í garð nýrra hugmynda og í garð fjárfesta. Stundum má ætla af viðbrögðum þeirra að þeir hafi ekki áhuga á að fá fram málefnalega umræðu eða finna lausnir á þeim annmörkum sem þeir kunna að sjá á viðkomandi hugmynd. Frekar mætti ætla að markmiðið sé að koma hugmyndinni fyrir kattarnef áður en hún nær að þroskast og afla sér frekara fylgis. Ástæðurnar eru ekki alltaf ljósar en þó virðist stundum skína í gegn andúð á viðkomandi athafnamanni eða að hugmyndin falli ekki að pólitískri skoðun viðkomandi ráðherra.

 

Að sjálfsögðu er eðlilegt að ráðherrar tjái sig um þau málefni sem þeir kjósa. Hafi þeir áhyggjur eða sjái þeir annmarka á einhverjum fjárfestingahugmyndum er eðlilegt að þeir láti skoðanir sínar í ljós. Flestir þeirra líta á sig sem hagsmunagæsluaðila almennings og að það sé þeirra hlutverk að gæta þess að heildarhagsmuna sé gætt en ekki sérhagsmuna. Það liggur hins vegar ekki endilega í augum uppi hverjir eru heildarhagsmunirnir og hverjir eru sérhagsmunirnir. Á því geta verið skiptar skoðanir. Eru það sérhagsmunir fárra ef athafnamenn taka áhættu og skapa störf og ávöxtun fjármuna ef vel tekst til? Svo kann að vera ef þeir skaða með því aðra hagsmuni. En þar liggur oft og tíðum efinn. Hverjir eru þeir hagsmunir sem í húfi eru? Er með nýjum hugmyndum hætta á að það sem fyrir er  kunni að breytast? Er sú breyting til góðs eða ills? Um það geta verið skiptar skoðanir. Hafi ráðherrar efasemdir um tilteknar fjárfestingar eða hugmyndir um nýsköpun er eðlilegt að þeir bregðist við. Það skiptir okkur hins vegar miklu máli hvernig og hvenær þeir bregðast við.

 

Bæði ytra og innra umhverfi til að laða að fjárfesta til nýfjárfestinga á Íslandi hefur verið erfitt. Nægir þar að benda á þá ólgu sem nú á sér stað á fjármálamörkuðum erlendis og þá erfiðu stöðu sem Íslendingar hafa verið í frá Hruni. Að margra mati hefur uppbyggingin á Íslandi gengið hægar fyrir sig en vonast var eftir. Þeir íslensku fjárfestar sem enn eru til hafa margir hverjir beint sjónum sínum að fjárfestingum í íslenskum félögum með rekstrarsögu. Íslenskum félögum sem eru fallin eða að falli komin. Íslensku bankarnir eru og hafa verið með fullt fangið af þessum íslensku félögum. Þeirra kraftur hefur að mestu beinst í þann farveg að greiða úr stöðu íslenskra félaga með rekstrarsögu. Rýmið til nýfjárfestinga í nýjum hugmyndum hefur því verið takmarkað.

 

Sem betur fer eru þó á ferðinni aðilar með hugmyndir að nýjum tækifærum. Hugmyndir sem verið er að þróa og afla fylgis. Sumir fjárfestar sjá þarna tækifæri og eru tilbúnir að leggja eitthvað af mörkum. Í það minnsta þannig að unnt sé að þróa viðkomandi hugmynd áfram og kanna hvort unnt sé að gera hana að veruleika. Skapa störf, skapa tekjur, skapa arð, búa til hagvöxt. Það er erfitt að fá fjármagn í ný verkefni sem ekki hafa sannað sig með rekstrarsögu. Til þess þarf að sannfæra fjármagnseigendur um viðkomandi viðskiptahugmynd. Finna fjárfesta sem geta og eru reiðubúnir til að leggja hugmyndinni fé með áhættufjármagni. Sú leit getur verið erfið því margir fjárfestar eru illa brenndir og áhættufælnir. Því er eðlilegt að þeir fari varlega og vegi og meti alla þætti. Í því mati skiptir máli hvernig viðbrögðum má búast við frá þeim sem ráða regluverkinu. Er hætta á að leikreglum verði breytt frá því sem nú er? Ef fjárfesti líst þannig á tiltekna viðskiptahugmynd að hún geti gengið upp við þær aðstæður sem ríkja getur hann treyst því að aðstæðum verði ekki breytt af stjórnvöldum? Hver er pólitíska áhættan?

 

Það skiptir máli hvenær og hvernig ráðherrar taka þátt í umræðu um möguleg nýsköpunarverkefni. Ef þeir taka þátt í henni of snemma og gera það með neikvæðum hætti geta þeir fækkað mögulegum verkefnum sem komast af stað í sitt þróunarferli. Hafi þeir áhyggjur af viðkomandi verkefni og vilji koma þeim áhyggjum á framfæri er mikilvægt að þeir geri það á þann hátt að ljóst megi vera að unnt sé að leita leiða til lausna á þeim annmörkum sem eru mögulega fyrirséðir. Sé það ekki nálgunin bætist hin pólitíska óvissa strax við aðra óvissu sem fækkar þeim sprotum sem annars kynnu að hafa farið af stað.

 

Það er þekkt úr raunveruleikanum að af hverjum 100 verkefnum sem fara af stað er ekki nema eitt sem verður að virkilega stóru og flottu verkefni. Verkefni sem blómstrar og skapar mörg störf og hefur mikla þýðingu fyrir sitt nærumhverfi. Þess vegna skiptir miklu máli að búa til umhverfi sem hvetur sem flesta til að fara af stað. Ef við komum 1000 verkefnum af stað þá getum við mögulega átt von á því að 10 nái raunverulegum árangri. Því skiptir máli að stíga ekki á sprotana. Leyfum þeim að brjótast fram og gerum þeim amk kleift að komast á það stig að þau geti gert raunverulegt tilkall til þess að fá það sólarljós sem þau þurfa til að komast á legg. Gleymum því ekki að þetta er ferðalag sem tekur að jafnaði 10-15 ár. Því er óþarft að leggja stein í götu þeirra á fyrstu mánuðunum.

 

En hvert er það umhverfi sem blasir við þeim sem hafa hug á því að láta reyna á sköpunarkraft sinn? Hvert er það umhverfi sem erlendir fjárfestar sem líta til Íslands sjá?

 

Án þess að efnisleg afstaða sé tekin til tveggja nýlegra mismunandi fjárfestinga eða fjárfestingarhugmynda erlendra aðila á Íslandi má benda á tvö dæmi:

 

Í Magma málinu sagði ráðherra að samkvæmt „lagahyggju" væru áformin sennilega lögleg. Hins vegar lægi hinn pólitíski vilji fyrir og eftir honum yrði farið (lögum yrði breytt?) Í Grímsstaða málinu sagði annar ráðherra að lögin og túlkun þeirra væru með tilteknum hætti. Hann gæti ekkert gert annað en farið eftir þeim. (Um það eru fræðimenn og álitsgjafar reyndar ekki sammála.) En í báðum tilvikum völdu ráðherrarnir að fara þá leið sem voru áformum hins erlenda fjárfestis mótdrægnari. Í báðum tilvikum voru skiptar skoðanir um hverjir væru sérhagsmunirnir og hverjir væru almannahagsmunirnir. Svo virðist sem pólitísk afstaða hafi í báðum tilvikum ráðið. Umgengnin um lagabókstafinn er í báðum tilvikum með þeim hætti að undirstrika pólitíska áhættu í landinu. Bæði málin vöktu athygli alþjóðasamfélagsins. Bæði málin sendu ákveðin skilaboð til erlendra fjárfesta sem mögulega hefðu haft áhuga á að líta til Íslands. En eins og þessi nálgun ráðherranna væri ekki nóg lýsti forsætisráðherra landsins því yfir opinberlega að til greina kæmi að beita eignarnámsheimildum í Magmamálinu. Slík yfirlýsing í vestrænu lýðræðisríki gagnavart löglegum gerningi er ekki til þess fallin að auka tiltrú erlendra fjárfesta og laða þá til landsins.

 

Í hinni opinberu umræðu er algengt að nýjar hugmyndir séu bornar saman við ástandið fyrir Hrun og á slík almenn tilvísun að vera víti til varnaðar. „Sjáið þið hvernig fór fyrir okkur. Við skulum ekki láta þetta endurtaka sig." Því virðist sú krafa gerð til nýrra hugmynda að helst séu þær sannaðar fyrirfram. Ef svo er ekki er á þeim óraunveruleikablær. Hugmyndirnar eru of stórhuga eða óljósar. Vandinn er sá að í þessu felst þversögn. Í nýsköpun felst að feta nýjar slóðir, finna nýjar aðferðir, búa til eitthvað sem ekki var til áður. Það verður ekki sannað fyrirfram.

 

Hvað má hugmynd vera stór? Svo virðist vera sem stórhugur útrásaráranna ætli að fylgja okkur að einhverju leyti inn í framtíðina - en með öfugum formerkjum. Á Íslandi býr lítil þjóð. Lítil þjóð á að sníða sér stakk eftir vexti. Koma með litlar hugmyndir og stíga lítil skref. Stórhuga athafnamönnum er réttast að opna litla ferðaskrifstofu. Reka lítið gistiheimili á litlum stað. Opna eina skurðstofu og hafa eina hæð til umráða. Læra á litla Ísland.

 

Vandinn er sá að erlendir fjárfestar lifa í öðrum heimi en á Íslandi. Þeir lifa við annan raunveruleika. Þeir bera saman mismunandi fjárfestingartækifæri á mismunandi stöðum. Ísland er sjaldnast á „radarnum" hjá þeim. Erlendir fjárfestar hafa urmul af mismunandi fjárfestingartækifærum. Oftast þarf eitthvað til þannig að hægt sé að fá þá til að líta til Íslands. Þeir sem líta til Íslands eru fáir af fjöldanum. Því þurfum við að vanda okkur gagnvart þeim sem líta til Íslands sem möguleika. Við vitum hvaða möguleika við höfum en þeir ekki. Við þurfum að upplýsa þá um möguleikana. Þá stöndum við jafnfætist á sumum sviðum og jafnvel framar. En við megum ekki gleyma okkur þótt einhver líti til okkar. Hvorki megum við beygja okkur í duftið vegna augntillitsins né heldur megum við fyllast þvermóðsku eða upphefjast vegna augntillitsins. Við þurfum að vanda okkur.  

 

Við þurfum að hafa í huga að erlendir fjárfestar hafa ekki endilega áhuga á litlum fjárfestingum. Þess vegna þurfum við að vera reiðubúin til að laða að landinu fjárfesta sem sjá fjárfestingartækifæri sem standast önnur tækifæri annars staðar. Slíkir aðilar hafa ekki endilega áhuga á að laga sig að séríslenskum „litlum" aðstæðum. Þeir hafa áhuga á íslenskum tækifærum sem einhverra hluta vegna standast samanburð við önnur tækifæri. Þeir hafa áhuga á séríslenskum aðstæðum sem ekki eru „litlar" heldur standast alþjóðlegan samanburð. Slík tækifæri eigum við á Íslandi og við getum vakið áhuga erlendra fjárfesta á slíkum tækifærum. Við þurfum að reyna að koma auga á hvar við stöndumst samanburðinn og byggja á þeim stoðum sem við teljum styrkar. Þannig getum við laðað til okkar erlenda fjárfesta.

 

Við þurfum að reyna að nálgast umræðuna um nýsköpun og erlendar fjárfestingar á hófstilltan hátt og án upphrópana. Nálgast viðfangsefnið á „varfærnislega bjartsýnan hátt"

 

Gunnar Ármannsson