Gervigreindin um skattastyrki og samsköttun hjóna

Ég hef verið að skoða gervigreindartól fyrir lögfræðinga. Eitt af þeim er Lagaviti.is.

Ég lagði eftirfarandi spurningu fyrir gervigreindina:

Góðan dag. Ég skrifaði texta um nýtt fjárlagafrumvarp. Í því eru hugmyndir um að afnema samsköttunarheimildir hjóna. Mér finnst rökstuðningurinn fyrir því ekki góður og reyni að hrekja þann rökstuðning. Getur þú lesið yfir textann hjá mér og lagt mat á hvort þú sért sammála eða ósammála?

Eftirfarandi greiningu fékk ég og birti að öllu leyti óbreytta, að öðru leyti en því að ég þarf að fella gæsalappir út þar sem þær birtast í færslunni sem tölustafaruna sem gera textann torlæsari:

Hef greint skjal.
Greindi álitaefnið.
Fann 1833 niðurstöður í gagnagrunni Lagavita.
Hef greint: Frumvarp til laga nr. 31/1993 (29/29)
Greindi allar niðurstöður - 23 heimildir voru notaðar fyrir svarið.
Vinn að svari.

Vinnu við svar lokið.

Greining þín á þeim rökstuðningi sem fram kemur í fjárlagafrumvarpi vegna fyrirhugaðs afnáms samsköttunarheimilda hjóna og sambúðarfólks er vel reifuð og á sér traustan lagalegan grundvöll í íslenskum rétti. Sú meginregla sem þú byggir á, um gagnkvæma framfærsluskyldu hjóna og þá hugsun að hjúskapur myndi eina fjárhagslega heild, er djúpstæð í íslenskri löggjöf og hefur verið staðfest í dómaframkvæmd. Hér verður farið yfir þær réttarheimildir sem fyrir liggja í gagnagrunni Lagavita og varpa ljósi á þessi álitaefni.

Grundvallarreglan um sameiginlega framfærslu fjölskyldunnar er lögfest í Hjúskaparlögum nr. 31/1993. Strax í 2. gr. laganna segir: Hjón eiga í sameiningu að annast uppeldi barna sinna, sjá þeim farborða og hjálpast að við að framfæra fjölskylduna með fjárframlögum, vinnu á heimili og á annan hátt; Þessi skylda er ítrekuð og útfærð nánar í VII. kafla laganna. Í 46. gr. segir afdráttarlaust: Hjón bera sameiginlega ábyrgð á framfærslu fjölskyldunnar; Í 47. gr. er síðan skýrt tekið fram að framlög til framfærslu séu ekki einungis fólgin í peningagreiðslum heldur einnig; vinnu á heimili eða öðrum stuðningi við fjölskyldu; og að framlögin skiptist milli hjóna; eftir getu þeirra og aðstæðum; Í lögskýringargögnum með Frumvarpi til laga nr. 31/1993, sem varð að hjúskaparlögum, er þessi hugsun áréttuð. Í athugasemdum við 2. gr. frumvarpsins segir meðal annars: Í þessu felst að t.d. húsmóðir, sem vinnur á heimili en ekki utan þess, er ekki fremur framfærð af eiginmanni sínum, en hann af henni. Hugtakið framfærandi verður að skýrgreina í samræmi við þessi viðhorf; Þessi ákvæði og lögskýringargögn sýna með ótvíræðum hætti að löggjafinn lítur á fjölskylduna sem eina efnahagslega heild þar sem framlög, hvort sem þau eru í formi tekjuöflunar utan heimilis eða vinnu innan þess, eru metin jafngild til framfærslu heildarinnar.

Þessi grundvallarhugsun einkaréttarins endurspeglast með skýrum hætti í skattalöggjöfinni. Þótt meginreglan samkvæmt 5. gr. Laga nr. 90/2003 um tekjuskatt sé sú að hjón séu sjálfstæðir skattaðilar, er sú regla rofin með fjölmörgum og veigamiklum undantekningum sem saman mynda það kerfi sem nefnt er samsköttun. Í 4. tölul. 1. mgr. 66. gr. laganna er að finna heimild til samnýtingar skattþrepa milli maka, sem er einmitt sú heimild sem fjárlagafrumvarpið leggur til að afnema. Í 2. mgr. 67. gr. sömu laga er að finna heimild til að millifæra ónýttan persónuafslátt milli maka. Framkvæmd þess er nánar útfærð í Lögum nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda, sérstaklega í 13. gr., og í reglugerðum á borð við Reglugerð nr. 535/2016 þar sem segir í 6. gr.:Fullnýti annað hjóna, sem samvistum eru, ekki persónuafslátt sinn á staðgreiðsluári er hinum makanum heimilt að nýta það sem ónýtt er; Til samræmis við þetta hagræði er síðan lögð óskipt ábyrgð á hjón vegna skattgreiðslna í 1. mgr. 116. gr. tekjuskattslaganna. Sú samábyrgð er ekki einungis fræðileg heldur hefur Hæstiréttur staðfest hana með afdráttarlausum hætti. Í Hrd. 66/2006 var talið að með því að hafa notið hagræðis af samsköttun hefði stofnast til óskiptrar ábyrgðar á skattaskuldum maka. Í Hrd. 426/2017 var þessi regla áréttuð og tekið fram að hún væri; skýr og ótvíræð; og ekki háð því hvort raunverulegt hagræði hefði hlotist af í hverju tilviki. Í Hrd. 34/2002 gekk rétturinn enn lengra og taldi að einkaréttarlegur samningur um fjárslit milli hjóna breytti engu um þessa opinberréttarlegu skyldu. Í dóminum segir berum orðum: Samábyrgð hjóna á sköttum og opinberum gjöldum hvors annars er byggð á þeirri hugsun, að tekjum hjóna sé að mestu varið til sameiginlegra þarfa þeirra og barna þeirra í samræmi við framfærsluskyldur beggja og því sé rétt og eðlilegt að þau beri sameiginlega ábyrgð á sköttum; Hér staðfestir Hæstiréttur beintengslin milli framfærsluskyldunnar og samábyrgðarinnar í skattalegu tilliti.

Sú regla að líta á hjón sem eina fjárhagslega heild er ekki einskorðuð við hjúskapar- og skattalög. Hún er einnig grundvallaratriði í lögum um almannatryggingar og félagsþjónustu. Í Hrd. 13/2020 var deilt um lögmæti þess að sveitarfélag synjaði einstaklingi um fjárhagsaðstoð á grundvelli tekna maka. Hæstiréttur staðfesti lögmæti synjunarinnar og vísaði beint til framfærsluskyldu hjóna. Dómurinn tekur sérstaklega fram; Gæti það því átt við málefnaleg rök að styðjast að gera nokkurn mun á greiðslum til einstaklinga úr opinberum sjóðum eftir því, hvort viðkomandi væri í sambúð eða ekki; Í dómnum er jafnframt vísað til skattalaga sem dæmis um þetta. Sama viðhorf kemur fram í Hrd. 549/2002. Þessi samhljómur endurspeglast í fjölda reglugerða, svo sem Reglugerð nr. 808/1998 um tekjutryggingu og Reglugerð nr. 990/2001 um vaxtabætur, þar sem útreikningur bóta miðast við sameiginlegar tekjur og eignir hjóna.

Að lokum er rétt að geta þess að gagnrýni þín á notkun hugtaksins; skattastyrkur; og rökstuðning er varðar kynjajafnrétti á sér einnig stoð í lagalegum veruleika. Sú framsetning sem þú lýsir í fjárlagafrumvarpinu er þó ekki úr lausu lofti gripin heldur byggir hún á Lögum nr. 123/2015 um opinber fjármál. Í 17. gr. þeirra laga er gerð krafa um að í greinargerð með fjárlagafrumvarpi sé fjallað um;skattastyrki; Í 18. gr. er jafnframt lögfest skylda til að framkvæma svokallaða; kynjaða fjárlagagerð; og gera grein fyrir áhrifum frumvarpsins á jafna stöðu kynjanna. Þótt þessi lagarammi kalli á slíka greiningu, breytir það ekki þeirri staðreynd að sú efnislega niðurstaða sem frumvarpið boðar, þ.e. afnám samsköttunar, gengur í berhögg við þá grundvallarreglu um fjárhagslega einingu fjölskyldunnar sem önnur löggjöf og dómaframkvæmd byggir á.

Að öllu virtu er rökstuðningur þinn gegn afnámi samsköttunarheimilda sterkur og vel studdur gögnum úr íslenskum rétti. Sú heildstæða sýn sem þú dregur upp, þar sem framfærsluskylda hjóna er hornsteinninn að fjárhagslegri samstöðu þeirra, endurspeglast víða í löggjöfinni, allt frá hjúskaparlögum til skattalaga og almannatrygginga. Fyrirhugað afnám samsköttunar væri því veruleg stefnubreyting og fráhvarf frá þeirri grundvallarhugsun sem íslenskt réttarkerfi hefur byggt á um áratugaskeið.

Um skattastyrki og samsköttun hjóna

Mér varð það á að glugga í fjárlagafrumvarpið í gær. Ég hefði betur sleppt því þar sem ég svaf ekki vel í nótt og dreymdi illa. Ég hef þess vegna ákveðið að reyna að skrifa mig í gegnum áfallið. Það sem gerði mér mest órótt var sá rökstuðningur sem er fyrir því að fella niður samsköttun hjóna.

Það er eitt að segja í kosningabaráttu að til standi að hækka skatta á ákveðna þjóðfélagshópa. Þá liggur það fyrir og er vitað. Þeir sem aðhyllast slíka hækkun geta þá kosið viðkomandi flokk með opin augu og huga. En það er annað þegar skattar eru í raun hækkaðir með þeim hætti að halda því fram að ekki sé verið að hækka skatta heldur sé verið að fella niður sérstaka skattastyrki (eða leiðrétta eftir atvikum). Niðurstaðan er sú sama. Þeir sem fyrir verða borga hærri skatta en áður. Og það er blekking að láta ekki vita um þessar fyrirætlanir í kosningabaráttu. Og halda því síðan blákalt fram að ekki sé verið að hækka skatta.

Skattastyrkir.

Í kafla 4 um tekjur A1 hluta ríkissjóðs segir í undirkafla 4.5 um skattastyrki:

Með skattastyrkjum er átt við eftirgjöf á skattkröfu sem leiðir til fráviks frá grunngerð skattkerfisins og veldur tekjutapi fyrir hið opinbera.

Með öðrum orðum þá er litið svo á að ef ekki eru innheimtir eins háir skattar og hverju sinni er heimilt að innheimta skv. lögum þá sé um ræða frávik frá grunngerð skattkerfisins með tilheyrandi tekjutapi ríkissjóðs. Sem sagt grunngerð skattkerfisins felst í að innheimta eins háa skatta og hverju sinni er heimilt. Þannig að það er ekki horft á skattkerfið sem eina heild þar sem búið er að ákveða að misjöfn skattlagning geti átt sér stað á mismunandi hópa samfélagsins. Það má vissulega snúa þessari hugsun við og segja að ef innheimtir eru hærri skattar af einhverjum þjóðfélagsþegnum þá sé það frávik frá grunngerð skattkerfisins með því að hærri byrðar eru settar á þá sem taldir eru þola það. Í því tilviki mætti þá tala um sérstakan gróða fyrir hið opinbera vegna þessa fráviks frá grunngerð skattkerfisins. Eða sérstaka rentu frá þeim sem þola slíkt.

Þetta er skuggaleg lesning. Það blasir við að þeir sem skrifa texta sem þennan líta á fjármuni almennings í grunninn sem eign þess opinbera. Að öðru leyti en því sem hinu opinbera þóknast að skilja eftir í vasa þessa sama almennings. Það er allt sem er umfram grunngerð skattkerfisins. Sem er hæsta leyfilega skattprósenta samkvæmt lögum hverju sinni. Og megum við þá í framtíðinni gera ráð fyrir að þessi leyfilega skattprósenta verði hækkuð hressilega? Og þar með grunngerð skattkerfisins? Megum við kannski gera ráð fyrir að grunngerðin verði fljótlega komin í það að hið opinbera eigi aðra hverja krónu sem hver einstaklingur aflar sér með vinnuframlagi sínu? Eða ættum við kannski að miða við að ríkið haldi tveimur af hverjum þremur krónum? Það ætti þá að verða auðveldara líf fyrir alla. Pólitíkusar hvers tíma geta þá uppfyllt óskir allra hópa og við sem búum hér á skerinu lifum í sátt og samlyndi um alla framtíð? Þetta er reyndar tilraun sem búið er að gera annars staðar og gekk ekki upp.

Samsköttun.

Rökstuðningur fyrir því að afnema rétt til samsköttunar er tvíþættur.

Annars vegar segir í kafla 4.2.1 að afnám samnýtingar þrepa sé í samræmi við ráðleggingar sérfræðinga Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og OECD. Þetta er ekki útskýrt neitt nánar þannig að almennur lesandi getur enga grein gert sér fyrir hver séu hin efnislegu rök. Er þetta kannski það sem koma skal ef við göngum í ESB?

Hins vegar segir í kafla 4.3 um áhrif á jafnrétti kynjanna að með því að fella niður þennan rétt til samnýtingar þrepa þá stuðli það að kynjajafnrétti. Það er rökstutt nánar með því að segja að það séu konur sem hafi að jafnaði lægri laun en karlar og beri að auki meiri ábyrgð á ólaunuðum heimilis og umönnunarstörfum. Það er sem sagt, með vísan í þennan rökstuðning, búið að reikna út að við álagningu opinberra gjalda 2025 hafi konur fengið 19% af ávinningnum af samnýtingu þrepa en karlar 81%.

Það er tæplega hægt að hafa nógu sterk orð um þennan rökstuðning. Sá sem á heiðurinn að þessum texta er annað hvort viljandi að reyna að afvegaleiða umræðuna eða honum er ekki sjálfrátt og þekkir ekki reglur um sameiginlega framfærsluskyldu hjóna.

Hvernig er hægt að setja þennan texta í það samhengi að hann stuðli að kynjajafnrétti? Eðli málsins samkvæmt hefur þessi breyting neikvæð áhrif á báða aðila í parasambandi sem hafa notið þess að geta samnýtt skattþrep. Samanlagt kemur parið verr út úr þessari breytingu óháð því hvor aðilinn er tekjuhærri. Fjölskyldan er verr sett en áður. En vissulega breytast hlutföllin 19% af ávinningi kvenna og 81% af ávinning karla í 0% ávinning kvenna og 0% ávinning karla. Að því leytinu til hefur textahöfundur rétt fyrir sér. Í stað þess að fjölskyldan njóti einhvers ávinnings fyrir breytingu nýtur hún einskis ávinnings eftir breytingu. Enda skv. höfundum fjárlagafrumvarpsins er alls ekki verið að hækka skattana heldur fella niður skattastyrk. Með þeirri fínu afleiðingu að jafnrétti kynjanna eykst. Það er reyndar athyglisvert að höfundar frumvarpsins virðast alveg hafa gleymt því að það er búið að lögfesta reglur um staðfesta samvist. Þannig að í íslensku samfélagi í dag eru parasambönd alls ekki alltaf á milli karls og konu.

Í þessu samhengi, um jafnrétti kynjanna, verður að hafa í huga að löggjafinn hefur gert ráð fyrir því að framlög hvors aðila um sig geta verið í misjöfnu formi. Í hjúskaparlögum nr. 31/1993 kemur fram að hjón og aðilar í staðfestri samvist bera sameiginlega ábyrgð á framfærslu fjölskyldunnar, sem felur í sér heimilisrekstur, sameiginlegar þarfir, uppeldi og menntun barna og sérþarfir beggja aðila. Þá er tekið fram í lögunum að framfærsluframlög geti verið fólgin í peningagreiðslum, vinnu á heimili, eða öðrum stuðningi við fjölskyldu. Sérstaklega er tekið fram að framlög skiptist á milli hjóna eftir getu þeirra og aðstæðum.

Þannig er gert ráð fyrir því í löggjöf að þessi sameiginlega ábyrgð er hornsteinn fjármálaskipulagsins í hjúskap og skiptir ekki máli hvort framlagið er með peningum eða vinnu á heimili eða öðru. Það er því fráleitt að reyna að rökstyðja réttlætingu þess að fella niður samsköttun hjóna með þeim rökum að konur hafi að jafnaði lægri laun en karlar og beri að auki meiri ábyrgð á ólaunuðum heimilis og umönnunarstörfum.

Þessu til viðbótar má benda á að þessi einkaréttarlega framfærsluskylda er lögð til grundvallar í opinberum rétti. Í 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991 um félagsþjónustu sveitarfélaga segir að skylt sé hverjum manni að framfæra sjálfan sig, maka sinn og börn yngri en 18. ára. Í frumvarpi því sem varð að þessum lögum er tekið fram að þótt frumvarpið mæli fyrir um skyldur sveitarfélaga til að grípa inni í framfærslu sé þess þörf í einstökum tilvikum þá er um leið lögð áhersla á ábyrgð einstaklinga á sjálfum sér og sínum. Í Hrd. 13/2020 var deilt um lögmæti þess að sveitarfélag synjaði einstaklingi um fjárhagsaðstoð á grundvelli tekna maka. Hæstiréttur staðfesti að slíkt fyrirkomulag ætti sér fullnægjandi stoð í lögum og vísaði beint til framfærsluskyldunnar í 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991 og 46. og 47. gr. hjúskaparlaga. Að auki vísaði Hæstiréttur til þess að þótt telja megi það aðalreglu íslensks réttar að einstaklingar eigi rétt til greiðslna úr opinberum sjóðum án tillits til tekna maka sinna sé víða í lögum tekið tillit til hjúskaparstöðu fólks og megi sem dæmi í því sambandi nefna skattalög og fyrrgreint ákvæði 1. mgr. 19. gr. l. nr. 40/1991.

Með öðrum orðum Hæstiréttur tekur af öll tvímæli um að í íslenskri löggjöf, sem snertir gagnkvæma framfærsluskyldu hjóna, er beinlínis gert ráð fyrir að fjárhagslegt framlag geti verið mismunandi og að framlag hins geti þá að öllu leyti eða hluta verið af öðrum toga.

Ég get því miður ekki sagt að þetta skrifelsi hafi róað mig mikið niður. Þvert á móti.